Nihilizm Nedir?

Nihilizm kavramı, köken olarak Latince nihil kelimesinden gelmektedir. Nihil ya da hiçlik, varlık anlamında hiçbir şeye işaret etmeyip, var olmama durumunu niteler. Nihil kökünden gelen annihilate (yok etmek, ortadan kaldırmak) sözcüğünde ise, hiçliğe sevk etme ve tahrip etme ile yok etme anlamları bir arada bulunmaktadır.

Nihilizm kelimesinin kökeni ve Türkçe’de nihilizm kavramını ifade eden kelimeler

Bir düşünme biçimi olarak hiçbir değer tanımayan görüşlerin ortak adı olan nihilizm, epistemolojik, etik, politik vb. birçok alanda çeşitli biçimler altında ortaya çıkmaktadır. Tarihsel olarak sofistlere ve özellikle de Sicilyalı filozof Gorgias’a (M.Ö. 483 – 375)  kadar geri götürülebilecek bir düşünce çizgisinin genel adı olan nihilizm, aslında anlamsızlık, boşluk ve hiçlik duygularının telkin ettiği bir düşünme ve yaşama biçimini ifade eder. Bu anlamda nihilizm, hangi dönemde ve nerede olursa olsun, insanların bağlı kaldıkları en yüksek değer ve ideallerin işlevlerini yerine getirmediklerinde ortaya çıkan bir ruh durumuna eşlik eden bir yaşama ve düşünme biçimidir. Bu nedenle de bir varoluş sorunudur. Varoluşsal bir sorun olarak nihilizm, varoluşun anlamsızlık, boşunalık ve hiçliğine işaret eder.

Nihilizm kavramı ilk olarak 1799’da, Alman filozof Friedrich Heinrich Jacobi tarafından meslektaşı J.G. Fichte’ye yazmış olduğu bir mektupta kullanılmıştır. Bu mektubunda Jacobi, aşkın idealizmi nihilizmle özdeşleştirerek, idealistlerin diğer insan varlıklarından ve şeylerden ayrı bir Tanrı fikrini ortadan kaldırdıklarını ve akıl tarafından hali hazırda tecrübe edilen şeyin ise, sadece hayal edilen bir şey anlamında hiçlik olduğunu ifade eder.

Andrew Baines, One I Believe In Fate, So I Choose To Do Nothing

19. yüzyıl ortalarında Rusya’da etik, sosyal ve siyasi bir nitelikte kullanılan nihilizm, başta Turgenyev olmak üzere, Dostoyevski, Tolstoy, Dobroliyubov, Pissarev, Çernişevski, Bakunin tarafından sıkça ele alınmıştır. Pozitivizmin etkisinde kalan bu yazarlar, iyinin ve kötünün belirleyicisi olan dine karşı inançları sarsılınca, kendileri için bir sığınak olarak gördükleri Nihilizm’e yönelmişlerdir.

Nihilizm’e ilk başta Turgenyev Babalar ve Oğullar adlı romanıyla dikkat çekmiştir. Eserde nihilizm, Bazarov adlı karakterin benimsemiş olduğu kaba bilimcilikte ifadesini bulan, toptan bir inkar düşüncesi olarak belirmektedir. Yazar kavramı, dönemin Rusya’sında devletin, ailenin ve kilisenin otoritesini reddeden, başıboş devrimci bir hareketin sosyopsikolojik yapısını tarifte kullanmıştır.

Sonrasında Schopenhauer’ın kötümser felsefesinin etkisiyle nihilist anlayış daha da yaygınlaşmış ve nihayet Nietzsche’yle beraber felsefi bir nitelik kazanmıştır.

“Bazarov neci mi? diyerek güldü Arkadiy. “İsterseniz, onun neci olduğunu size söyleyeyim amcacığım.” “Lütfen sevgili yeğenim.” “O bir nihilisttir.” “Nasıl?” diye sordu Nikolay Petroviç, Pavel Petroviç ise ucunda bir parça yağ olan bıçağı havaya kaldırdı ve öylece kaldı. “O, bir nihilisttir,” diye tekrarladı Arkadiy. “Bir nihilist,” dedi Nikolay Petroviç. Anladığım kadarıyla Latince nihil, yani hiçbir şey sözcüğünden geliyor, öyleyse bu sözcük… hiçbir şeyi kabul etmeyen adam anlamına mı geliyor? “Hiçbir şeye saygı göstermeyen de,” diye atıldı Pavel Petroviç ve tekrar yağa uzandı. “Her şeye eleştirel bakış açısından bakan,” diye belirtti Arkadiy. “Aynı şey değil mi?” diye sordu Pavel Petroviç. “Hayır, aynı şey değil. Nihilist, hiçbir otorite önünde eğilmeyen, hiçbir inanç ilkesini kabul etmeyen, bu ilkeye hiçbir saygı göstermeyen biridir.” “Bu iyi bir şey mi yani?” diye sözünü kesti Pavel Petroviç. “Adamına göre değişir, amcacığım. Bazısına göre iyidir, bazısına göre de çok kötüdür.” (Babalar ve Oğullar, Turgenyev)

Andrew Baines, Work/Life Balance

En açık ifadesini öncelikle Friedrich Wilhelm Nietzsche, ardından Martin Heidegger’de bulan söz konusu nihilizm türü, metafizik olarak addedilen Batı düşünce geleneği ile yakından ilişkili bir sorun olarak ele alınır. Her iki düşünür de nihilizmi tarihsel bir yazgı olarak görme konusunda hemfikirdirler.

Gerçek ya da hakikat kavramsallaştırması, anlamları birçok kere değiştirilerek de olsa Batı düşüncesinin hemen her döneminde varlığını sürdürmüştür. Tanrı, Batılı düşünüş için Ortaçağ’dan bu yana, her şeyin varlığını ve anlamını kendisine borçlu olduğu bir hakikat olarak kabul görmüştür. Ne var ki, en yüksek değer ya da hakikat olarak Tanrı da inanırlılığını yitirmiştir. Her şeyin kendisiyle anlam kazandığı hakikatin inanırlığını yitirmesi, Nietzsche’ye göre gelecek yüzyılların kaderini belirleyecek olan birçok işaretle kendini göstermektedir: Hiçlik, yokluk, bulantı, sıkıntı, anlamsızlık, değersizlik vb. Nihilizm kavramı, tarihsel süreci boyunca edindiği en ünlü anlama, Nietzsche’nin “Tanrı öldü” sözüyle kavuşur.

Andrew Baines, Pessimist

Nietzsche “Tanrı öldü” sözünü ilk kez, 1882 yılında yayınlanan Şen Bilim (Die Fröhliche Wissenschaft) adlı yapıtının üçüncü kitabında yazmıştır.

“Kaçık adam onların arasına sıçrayıp bakışlarıyla onları delip geçerek “Tanrı nerede?” diye sorar, “Şunu da söyleyeceğim, onu biz öldürdük, sizlerle ben! Onun katiliyiz hepimiz. Ama bunu nasıl yaptık? Denizi kim içebilir? Bütün çevreni silmemiz için bize bu süngeri kim verdi? Onu güneşinin zincirlerinden kurtarır iken ne yaptık biz yeryüzünde? Nereye gidiyor şimdi dünya, biz nereye gidiyoruz? Bütün güneşlerden uzağa mı? Sürekli, boş yere geriye, öne, yana, bütün yönlere atılıp durmuyor muyuz? Üst alt kaldı mı? Sanki sonsuz bir hiçte yolumuzu yitirmiyor muyuz? Boş uzayın soluğunu hissetmiyor muyuz? Hava giderek soğumuyor mu?” (Şen Bilim, Nietzsche)

Esasen bu sözle ifade edilmek istenen, yaşamın anlamının ne olduğu sorusuna cevap veren aşkın, bir öte dünyanın kesinliğinin kaybolması ve insanın yaşamına anlam ve değer verecek temel referans kaynağının ortadan kalkmış olduğu gerçeğidir. Bundan dolayıdır ki, Tanrı’nın ölümü insanlık tarihinin en önemli olayıdır ve modern zamanların insanı eski değerini kaybedince, geriye sadece insanlık için keskin bir anlamda kendisinin hiçliği kalmıştır. Nietzsche bu ölüm ile diğer bütün Tanrıların, Platoncu ideaların ve metafiziğin de sonunun geldiğini ilan eder.

Nietzsche, Avrupa nihilizminin iki anlamının bulunduğundan bahseder: Ruhun kudretindeki yükselme olarak kendini gösteren aktif nihilizm ve ruhun kudretinin azalması olarak kendini gösteren pasif nihilizm.

Alman filozof Martin Heidegger şöyle der: “Nihilizm birilerinin savunduğu herhangi bir görüş ya da doktrin değil, tarihsel bir akımdır. Batı halklarının yazgısının belirlenmesinde pek göze çarpmadan süregiden temel bir olay nasıl etkilerse, nihilizm de öyle etkiler tarihi. Şu halde nihilizm sıradan bir tarihsel fenomen de değildir… Nihilizm, özü düşünüldüğünde, daha ziyade Batı tarihinin temel hareketidir.”

Nietzsche’ye göre nihilizm, şimdiye kadarki en yüksek değerlerin değerlerini yitirmiş olmaları ve bunun bilincine varılmış olmasının ortaya çıkardığı ruh halidir, ama boşuna, boş yere düşünme değildir, ne de sadece her şeyin yok olmaya değer olduğu inancıdır. Aksine onda yok olmaya çare bulunur; o, güçlü ruhların ve iradelerin ruh durumudur. Bir tarafta bütün değerlerin değerlerini yitirmiş olduklarının bilincine varılması, diğer tarafta bu bilinçte yok olmaya bir çare aranması, açıkça mantık dışıdır; ama nihilist mantıklı olmak gerektiğine inanmaz.

Andrew Baines, The Humanitarian

Şimdiye kadarki bütün değerlerin değerlerini yitirmiş olmaları, bütün değerlerin yeniden değerlendirilmesinin, yeni bir değer koymanın yolunu da açar. Bu nedenle Nietzsche’nin nihilizm okuması, bir yandan yaşamın yadsınmasına neden oldukları için, şimdiye kadarki en yüksek değerlerin ortadan kaldırılmasını ima ederken, diğer taraftan bütün değerlerin yeniden değerlendirilmesini ima eder. Dolayısıyla Nietzsche’de nihilizmin karşı çıkılan olumsuz bir anlamı yanında, onaylanan olumlu bir anlamı da vardır. Buna göre nihilizm hem yaşamın yadsınmasıdır, hem de yaşamın olumlanmasının önünü açacaktır.

Nietzsche’ye göre nihilizm, Batı kültür ve düşünce tarihinin içinde bulunulan döneminin temel olayıdır, ama nihilizm karar kılınacak, eğlenilecek bir yaşam alanı değil, tehlikelerle ve tehditlerle dolu bir yaşam deneyimidir. Bu yüzden Nietzsche’ye göre nihilizm, aşılması gereken bir deneyimdir. Felsefesinin gelişimi izlendiğinde, onun asıl ilgisinin nihilizmin aşılmasına yönelik olduğu anlaşılır. Bu, onun güç istenci metafiziğinde (evrenin her türlü devinimindeki en temel istenç olarak tanımlanan kavram, mikro ve makro kozmosu kaplayan bu kavram, tüm değişim ve dönüşümlere de kaynaklık etmektedir), dünyayı yorumlayışında ve bengi dönüş ya da ebedi tekerrür öğretisinde (evrenin ve zamanın sonsuz bir döngü süreci içinde olduğu ve yaşanan herşeyin sozsuza kadar tekrar tekrar yaşanacağı) açıkça görülür. Nietzsche’nin amacı, yaşamın olumsuzlanması değil, yaşama evet diyen, onu olumlayan bir yol açmaktır.

Andrew Baines, Broad Acre City

Nietzsche’ye göre nihilizm deneyiminin olumsuzluklarını aşmanın yolu, günlük yaşam, toplum, gerçeklik ve yok oluş uçurumunun üzerinden geçmeyi, daha karanlık, daha dolu, daha tereddütlü durumlara tutkulu-acı verici bir taşışı, yaşamın bütün yönlerine heyecan verici bir evet deyişi, yaşamın en korkunç ve en kuşku uyandırıcı niteliklerini tasvip eden ve kutsayan sevince ve acıya katılışı ve aynı zamanda ebedi dönüşe, yaratma ve yok olmanın zorunlu olarak bir birlik oluşturduğuna inanışı ifade eden, dionysostik olan (doğanın evcilleşmemiş, dürtüsel ve canlı olan, bir yandan yıkıcı, diğer yandan yaratıcı olan yanları) her şeye evet diyebilmektir. Nihilist bir yaşama katlanmak, dahası dünyayı insanlaştırma, yani dünyada kendimizi efendi olarak daha çok hissetmek için gereken şey budur. Zira nihilizm kaçışı ve çıkışı olmayan bir girdaptır.

Kaynak
Ret ve İnkarın Kıskacındaki Nihilist Karakterler: Bazarov ve Suat, Nietzsche ve Nihilizm – Kalkanına Yaşamın Yadsınmasını Kazımış Olan Bir Felsefe, Nietzsche ve Nihilizm – Tarihsel Bir Yazgı Olarak Nihilizm: Avrupa Nihilizminin Tarihi, Kökeni ve Egemen Olma Aşamaları, Nietzsche’nin ‘Tanrı Öldü’ Sözü ve Değerler Sorunu, Nihilizm – Bülent Diken, Nietzsche’nin Tanrı Öldü Sözü ve Dünya Resimleri Çağı – Martin Heidegger, Olmayanın Yitimi – Tanrı Öldü, Modern Dünyanın Sorunu: Değerlerin Değersizleşmesi Siyasal Felsefede Nihilizm ve Nietzsche