Siyaset biliminin kuruculardan biri olarak kabul edilen Niccolò di Bernardo dei Machiavelli, 3 Mayıs 1469’da Floransa’da dünyaya gelir. Babası Bernardo Machiavelli, devrin ölçütlerine göre orta halli bir avukattı. Bununla birlikte 1530’da öldüğünde oğluna babadan kalma araziler devredebilmişti. Babasından dört yıl önce, Machiavelli 26 yaşında iken ölen annesi Bartolomea ise, özellikle dinsel temalı dörtlükler, Meryem Ana’ya övgüler yazan kültürlü bir kadındı.
Machiavelli’nin tam olarak ne öğrenimi gördüğü bilinmiyor. Kesin olan tek şey Latince bildiği. Klasik Latin ve Helen Edebiyatı öğrendiği, babasından da belli ölçülerde hukuk bilgisi edindiği sanılıyor. Bir başka deyişle, daha çok kendi kendini yetiştirmiş biri olma olasılığı yüksek.
19 Mayıs 1498’de dört aday arasından, Floransa kent devletini yöneten Onlar Kurulu’nun ikinci sekreteri olarak seçilir. Çoğu tarihçinin bir çeşit başbakanlık gibi gördüğü bu göreve, Machiavelli’nin nasıl ve hangi nedenlerle daha 29 yaşında iken getirildiği pek belli değil, sadece tahmin yapılabiliyor.
Santi di Tito, Portrait of Niccolò Machiavelli
Machiavelli’nin yetiştiği, görüşlerinin şekillendiği, siyasal görevler üstlendiği, siyasal yapıtlarını kaleme aldığı, özgün tezler geliştirdiği 1480-1530 yıllarının İtalya’sında adeta kent devletler kaynamaktadır. Aralarında sürekli çekişme olan bu devletlerin, devletçiklerin birbirleriyle ittifakları, dostluk, düşmanlık ilişkileri gibi, sınırları da yıldan yıla güçler dengesinin gelişmelerine göre sürekli değişmekle, yapılmakta, bozulmakta, yeniden yapılmakta, yine bozulmaktadır.
Floransa’da uzun yıllardır yönetimde olan Mediciler’in iktidardan düşürülmesi sırasında Machiavelli 25 yaşındadır, yurttaşlık hakkına sahiptir. Siyasete, devlet yönetimine aileden gelen bir ilgisi, merakı olduğu halde, gelişmeleri tarafsız bir seyirci konumunda izlediği anlaşılmaktadır. Mediciler’in yönetimine karışmamış olmasının ve daha sonra iktidarı ele geçiren Girolamo Savonarola yönetiminden uzak durmasının, ona devlet kapısını açtığı yargısına varılabilir. Az sayıda kişinin yönetime seçilme hakkına sahip olduğu koşullarda, Machiavelli’nin aktif bir siyasal mücadele içinde bulunmayışına, cumhuriyetçiliğiyle sivrilmiş, köklü bir aileden geldiği de eklenirse, daha önce hiç siyaset ve devlet deneyiminin olmamasına rağmen, çok genç yaşta İkinci Sekreterlik gibi o düzenin önemli bir mevkiine seçilmesi anlaşılır bir durumdur.
Machiavelli’nin 1772 tarihli gravürü
Görevinin, yetki ve sorumluluklarının kapsamını tam olarak belirleyebilmek, özellikle de İkinci Sekreter’in günümüzde hangi mevkiye denk düştüğünü söyleyebilmek neredeyse imkansızdır. Kimi yazarlar ve çevirmenler, başbakanlık, kimileri dışişleri bakanlığı, kimileri de müsteşarlık (başbakanlıkta yahut dış işlerinde) olarak günümüze uyarlamaktadırlar. İkinci sözcüğü, dikey bir sıralamayı değil, yatay bir görev bölüşümünü dillendirmektedir. Bir başka deyişle, Machiavelli’nin üstünde bir birinci sekreter yoktur, yanında vardır.
Machiavelli’nin Onlar Kurulu ve Signoria (hükümet) ile yazışmaları, gönderdiği raporlar günümüze dek saklanmıştır. Bunların okunmasından edinilen izlenim, Machiavelli’nin üstlerine sadece bilgi vermekle yetinmediği, aynı zamanda durumların, gelişmelerin kapsamlı ve derinlemesine tahlili sonucu vardığı yargı ve gelişmelerin, çoğu kez Machiavelli’nin görüşlerini haklı çıkarttığı, ayrıca üstlerinin de ona güvendikleri ve genelde önerilerini onayladıkları anlaşılmaktadır. Machiavelli görevi gereği yalnızca dış ilişkilerle ilgilenmemiş. Floransa’nın iç siyaset sorunlarıyla da danışmanlık çerçevesinde de olsa yakından uğraşmış, özellikle paralı askerler yerine, ulusal bir milis gücü oluşturulması fikrini üstlerine benimsetmek için büyük çaba sarfetmiştir. Hatta kendisine çok güvenen Gonfaloniere Piero Soderini’yi ikna etmeyi başarmıştır. Sonunda Floransalı köylülerden ulusal bir silahlı güç kurulur. Ne var ki iyi eğitim görmemiş bu küçük güç, daha ilk ateşle sınavında bozguna uğrar ve dağılır.
Görevi çerçevesinde Machiavelli’nin Fransa’ya dört kez uzun diplomatik görüşmeler yapmaya gittiğini, keza Almanya’da İmparator Maximilien ile iki kez, Roma’da Cesare Borgia’yla iki kez oldukça hassas pazarlıklar yürüttüğünü de belirtelim.
Lorenzo Bartolini, Machiavelli Heykeli, Floransa
Machiavelli’nin İkinci Sekreter olarak görevinin sona ermesi, Floransa’da cumhuriyet düzeninin fiilen yıkılışıyla olur. 1512’de Mediciler iktidara döner ve 7 Kasım günü Machiavelli de görevinden uzaklaştırılır. Fazladan bir yıl boyunca Floransa’yı terk etmesi ya da hükümet konağına ayak basması yasaklanır. Ayrıca ağır bir para cezasına çarptırılır. Machiavelli’nin kötü günleri bu kadarla da kalmaz. 1513 Şubatı’nda adı, Mediciler’e karşı düzenlenen bir komploya karışır. Elebaşılar derhal idam edilirken, Machiavelli hapse atılır. Tratti di çorda denen, askı diye tanımlayacağımız işkenceye tabi tutulur. Yani elleri ve ayakları sırtında birleştirilmiş olarak yüksek bir yerden sallandırılır. Machiavelli, üç hafta içinde altı kez çektiği bu işkenceyi daha sonra bir mektubunda kendisinin bile hayret ettiğini belirttiği bir yüreklilik ve dirençle göğüsler. Sonunda serbest bırakılır.
Hükümdar (Prens)
Serbest ama işsiz kalan Machiavelli, Floransa’ya on kilometre uzakta San Casciano yakınlarındaki malikanesine çekilir. Buradaki günlerini nasıl geçirdiğini yakın dostu Francesco Vettori’ye 10 Aralık 1513 tarihli ünlü mektubunda yazdıklarından biliyoruz. Bu mektubun önemi, Machiavelli’nin ilk kez Hükümdar’ı (Prince) kaleme almakta olduğunu duyurmasından ve nasıl bir ruh hali içinde yazdığını anlatmasından ileri gelmektedir.
“Filippo’yla sözünü ettiğim küçük eserim hakkında konuştum, ithaf etmeli mi etmemeli mi diye; etmeliyse alıp kendim mi götürmeliyim yoksa oraya göndermeli miyim? (…) Beni kitabı ithaf etmeye zorlayan mecburiyetler de var. Keseden yiyor ve eğer yoksulluğum yüzünden aşağılanacak olursam uzun süre kendim kalamam. Ayrıca bana taş taşıtmakla işe başlatlasalar da, şu andaki efendilerimiz olan Medici beylerin benden yararlanmalarını diliyorum; çünkü eğer onların övgülerini kazanamazsam, kendi kendimden hoşnut olmam; eğer okurlarsa, bu kitaptan da anlayacaklar ki, on beş yıldır devlet sanatını incelemek için gözüme ne uyku girdi ne de gönül eğlendirdim; kendi yararlarına olacak tecrübelerle donanmış birini hizmetine almayı da herkes ister sanıyorum. Dürüstlüğümden de kuşku duyulmaz, çünkü her zaman koruduğum dürüstlüğümü şimdiden sonra bozacak değilim; ayrıca benim gibi kırk üç yıldır dürüst ve temiz olan biri, tabiatını değiştiremez; yoksulluğumu dürüstlüğümün ve temizliğimin tanığı olarak gösterebilirim.”
Hükümdar’ın (Prens) 1640 tarihli basımı
Hükümdar’ın (kitap daha önce Prens olarak çevrilmiştir) yazılışı dört ayda biter. Kitap ithaf edildiği, iktidarda bulunan Lorenzo de Medici’nin ilgisini çekmez. Kitap halinde basımı o yüzden Machiavelli sağ iken gerçekleşemez. Ama uzun süre el yazması kopyalarından okunur. Kitap halinde ilk kez 1532 yılında yayınlanır. Daha sonra da sayısız baskısı yapılır. Yalnız Machiavelli’nin elinden çıkmış el yazması metin yerine, kopya ederken meydana gelmiş bazı fazlalıkları taşıyan değişik el yazması baskıya temel alındığı için, hangi baskının aslına daha çok uygun olduğu da tartışılmıştır.
Kitap, ilk zamanlar aleyhte tepki almaz, ancak zamanla kilise karşıtı akımların elinde bir silah olduğunun görülmesi Roma’yı harekete geçirir. 1557’den itibaren Roma Kilisesi Machiavelli’yi karşısına alır. 1559 yılında Machiavelli ölmüş de olsa aforoz edilir, adını övgüyle anmak dinsizlik, tanrıtanımazlık gibi görülür. Hükümdar’ın nüshaları meydanlarda yakılır. Buna karşı krallıktan yana olanlar ve özellikle cumhuriyetçiler kitabı sahiplenirler. Buna rağmen iki yüz yıl boyunca koyu bir sansür hüküm sürer.
“Savaş ve savaşla ilgili kural ve kurumlar, bir hükümdarın kafasında ve uygulamasında olması gereken tek şeydir, hatta işinin bu olması yerinde olur; yöneten kişinin gerçek mesleği budur, öyle ki bu sayede doğuştan hükümdarlar yerlerinde tutunabilir, sıradan vatandaşlar da çoğu kez hükümdarlığa yükselebilir. (…) Savaş sanatından nefret etmek yıkıma giden ilk adımsa, bu sanata mükemmelen sahip olmak da iktidara yükselmenin yoludur.”
“Başarılı olmak isteyen akıllı bir yönetici gerektiğinde kötü olabilmelidir. Çünkü kötülere iyi davranırsa kaybetmeye mahkumdur ve eğer insanların tümü iyi kimseler olsalardı, yerilesi bir öğüt olurdu bu, ama nasıl ki tümü de küçük adamlardır ve sana verdikleri sözleri tutmazlar, senin de onlara verdiğin sözde durman gerekmez ve bir hükümdar hiçbir zaman kaypaklığını şirin göstermek için haklı gerekçeler bulmakta darda kalmamıştır. İnsanların öylesine basitlikleri vardır, anın gereklerine öylesine kölece boyun eğerler ki, aldatıcı kişi her zaman aldatılmaya hazır birisini bulacaktır.” (Hükümdar)
Aynı yıllarda (1513) Titus Livrus’ün İlk On Bölümü Üzerine Söylevler (Discorsi sopra la prima deca di Tito Livio) çalışmasını da yazar. 1513 ve 1519 tarihleri arasında yazılan ve üç kitaptan oluşan bu eserinde de, Hükümdar’dan farklı olarak cumhuriyeti ele almıştır. Devlet fikri, devletin idaresi, korunması, büyümesi ve çöküşüne yer vermektedir. Bunu yaparken de subjektif bir yöntem takip ederek, ahlak gibi metafizik kavramlara değinmekten kaçınır.
“İyi düzenlenmiş bir devletteki yaşamı tartışan herkes tarafından gösterildiği gibi, bir devlet planlayan ve onun için yasalar düzenleyen kişinin, insanların kötü olduklarını ve özgür hareket alanı buldukları zaman ruhlarındaki kötülüğe göre davranacaklarını önceden varsayması gereklidir. İnsanların zorunlu olmadan hiçbir zaman iyi bir şey yapmamaları, ancak seçeneğin bol ve aşırı özgürlüğün olanaklı olduğu yerde her şeyin kısa sürede karmaşa ve düzensizlikle dolması sözlerime kanıt oluşturan şeylerdir.” (Titus Livrus’ün İlk On Bölümü Üzerine Söylevler)
1540, Machiavelli İllüstrasyon
Makyavelizm denen olgu, Machiavelli’nin Hükümdar adlı eserine bağlı olarak ortaya çıkmıştır. Aslında Machiavelli hayatı boyunca, hatta söz konusu eseri dışında yukarıdaki Makyavelizm tanımını çağrıştıran ne bir eylem içinde olmuş, ne de bir eser kaleme almıştır. Hükümdar’dan önce başlayıp ondan sonra tamamladığı Söylevler’in yazarı Machiavelli ile Hükümdar’ın yazarı olan Machiavelli farklı iki yazar gibidir. Zira birinde bir dava adamı gibi görünür iken, diğerinde gerçekçidir. Dolayısıyla Machiavelli’yi anlamaya çalışanlar, farklı iki siyaset hakkında yazan biriyle karşılaşırlar. Machiavelli bir yandan siyaset için ahlâkı Hükümdar’da araçsal bir değere indirgerken, diğer yandan Söylevler’de yasalar, iyilik, adalet gibi değerlerin kalıcılığını ve amaç olmasını savunur.
1520 yılında Machiavelli’nin talihi düzelme yoluna girmiş gibidir. II. Lorenzo’nun ölümünden (1519) beri Floransa’yı yöneten Kardinal Giulio de Medici muhalefeti yatıştırmak üzere yeni bir anayasa hazırlanacağı sözünü verir ve bu işle Machiavelli’yi görevlendirir. 1520 tarihli Floransa Devletinde Reform Üstüne Konuşmalar (Discorso sopra il riformare lo stato di Frenze) adlı kitabı, işte bu anayasa tasarısıdır ve tam Machiavelli’cedir: “Mediciler yaşadıkça Floransa’da monarşi olmalıdır, onlardan sonra cumhuriyete geçilmelidir!”
1521’de Savaş Sanatı (Dell’arte della guerra) adlı kitabını yayımlar. Machiavelli’nin kendisinin en önemli yapıtı olarak gördüğü kitap, savaşın siyasetle, sivil hayatla, teknolojiyle olan ilişkisini irdeler. Bugün bile savaş kuramcılarının sormaya davam ettikleri soruları sorarak, askeri stratejinin temellerini açık ve anlaşılır bir biçimde ortaya koyar. Machiavelli, diyalog biçiminde tasarladığı Savaş Sanatı’nda, farklı karakterlerin birbirleriyle konuşmaları aracılığıyla düşmanın moralini çökertmek, askerleri motive etmek, tuzaklardan kaçınmak, taktik ve stratejik avantaj kazanmak gibi savaşın kazanılması için elzem konularda hatırı sayılır düzeyde teorik ve pratik bilgi içerir.
“Savaşı bir meslek olarak yapmadığımı söylerim, çünkü benim mesleğim tebaalarımı yönetmek ve onları savunmaktır, bunu yapabilmek için de barışı sevmek ve nasıl savaşılacağını bilmek gerekir.”
“Bir kente silah gerekir; kendisinin olmazsa yabancıları kiralar ki, kamunun yararı açısından en tehlikelisi de budur; onları yozlaştırmak daha kolaydır; güç sahibi bir yurttaş onları daha çabuk satın alır; sadece silahsız adamları ezmesi gerekeceğine göre tasarılarına daha geniş bir alan bulur.”
“Bir kral, piyadelerinin barış zamanında eve dönmekten ve kendi sanatlarını icra ederek yaşamaktan mutlu olmadıkları bir düzen kurmuşsa, bu kralın tahtından indirilmesi gereği doğar; çünkü savaşı kendi sanatıymış gibi kullanan adamlardan oluşmuş bir piyade birliğinden daha tehlikelisi yoktur; çünkü ya durmaksızın savaşmak, ya onlara sürekli para ödemek veya seni her an krallıktan indirecekleri korkusunu taşımak zorunda kalırsın.” (Savaş Sanatı)
Kardinal Giulio, 1524’te Papa seçilince, Machiavelli’ye daha kardinal iken ısmarladığı Floransa Tarihi (Florentine Histories) kitabını kendisine sunmak üzere Roma’ya çağırır. Buna rağmen Mediciler henüz ona tam güven duymamaktadırlar; bunun için de çevredekilerin ısrarına rağmen önemli bir görev vermekten kaçınırlar, ama tarih yazarlığının karşılığında, eski görevinde iken aldığı para kadar maaşa bağlarlar.
1525’te siyasal durum tam da Machiavelli’nin öngördüğü ve zamanında Papa’yı uyardığı yönde bozulur. Kutsal Roma Germen İmparatoru Şarlken, Fransa Kralı I. François’yı bozguna uğratır. Sonraki iki yıl içinde Papa’nın kararsızlığının, teslimiyetçiliğinin etkisiyle Şarlken’in orduları Roma’ya kadar gelirler ve kenti yağmalarlar. Mediciler iktidardan uzaklaşır, Cumhuriyet yeniden kurulur. Machiavelli bu haberi aldığında, bir şatoya kapatılmış olan Papa’nın serbest bırakılmasını sağlamak üzere birtakım pazarlıklar yapma hazırlığı içindedir. Cumhuriyetçi yeni yönetim bir mektupla Machiavelli’ye Floransa adına herhangi bir girişimde bulunmayı yasaklar. Umutsuzluk içinde Floransa’ya dönen Machiavelli, eski dostlarından İkinci Sekreterlik görevinin yine kendisine verilmesini ister. Oysa Medicilerle işbirliği çabaları Cumhuriyetçiler’de tepki yaratmıştır. Machiavelli’yi artık kendilerinden saymamaktadırlar. Yapılan oylamada Machiavelli lehine yalnızca 12 oy çıkar, aleyhinde ise 555 oy verilmiştir. 12 gün sonra 22 Haziran 1527’de ölür.
Machiavelli’nin mezarı
Machiavelli eserlerinde, klasik politika felsefesine karşı gerçekleştirdiği devrimde ahlaki erdemleri bir kenara bırakılmış, bunun yerine siyasi erdem ve yurtseverlik getirilmiştir. Machiavelli’de siyasi erdem, virtù kavramı ile tanımlanmaktadır. Virtuoso olan bir hükümdarın hedefine ulaşmak için yapılacak şey, ister erdemli, ister canice bir şey olsun, her şeyi yapması gerektiği düşüncesidir. Ancak Machiavelli’ye göre hükümdarın başarılı olması, ülkesinde özgürlük ve güven ortamını yaratması salt virtù’ya bağlı olmayıp, hükümdarın Fortuna’yla anlaşma yapmasına bağlıdır. Virtù, genel olarak insanların kendi iradeleri dahilinde harekete geçebilecekleri güç, kabiliyet, cesaret gibi şahsi meziyetlerin tümünü içeren bir kavramdır. Fortuna ise virtù’nun tam tersine, kişinin iradesiyle değiştiremeyeceği, tamamen dış kaynaklı etkenlerin toplamı olarak, kısaca talih şeklinde tanımlanabilir.
Machiavelli’nin asıl üzerinde durduğu virtù’dur. Çünkü tarih ve deneyimleri ona açıkça, talih ile başa geçenlerin -eğer virtù’ları yoksa- iktidarlarının kısa vadeli olacağını göstermiştir. Bu açıdan İtalya’yı kuracak kişi sadece talihe güvenemez, talih iyilikler getirebileceği gibi kötülükleri de getirebilir. Yardımla iktidar olanlar ya da iktidarını koruyanlar, aynı kişilerin desteklerini çekmeleriyle dengelerini kaybeder, düşerler. Bu nedenle iktidarı talih sonucu dahi elde etmiş bulunan kişi, kendi virtù’sunu sağlayacak hamleleri yapmalıdır.
Cristofano dell’Altissimo, Portrait of Niccolò Machiavelli
Siyaset bilimcilerinin çoğuna göre Machiavelli, modern siyaset biliminin kurucularındandır. Nitekim Avrupa’da devlet tabirini günümüzdeki anlamıyla ilk defa kullanan odur. Sadece bununla kalmamış, devletin kurulması ve korunması yollarını da göstermek suretiyle, teoriden ziyade pratiğe yönelmiştir. Bu sebeple, siyasete satranç oyuncusu gibi baktığı söylenmiştir. Aslında şu veya bu yönetim şeklinin savunucusu olmamıştır. Onu ilgilendiren, toplumda istikrarlı bir birlik ve düzenin varlığıdır. Bu düzenin kurulması ve korunması için yönetenlere despotluk, verilen sözden dönmek gibi bir takım gayrimeşru usuller tavsiye eder gibi görünmektedir. Bu da siyaset tarihinde Makyavelizm denilen, hilekârlık ve ahlaksızlık anlamına gelen bir tabirin doğmasına sebep olmuştur. Spinoza’nın da belirttiği gibi kuram ve pratik arasındaki farkın en fazla olduğu alan politikadır.
Gayeye ulaşmak için her türlü vasıtanın kullanılabileceği yönündeki görüşleri, Machiavelli’nin en çok eleştiriye uğrayan görüşleridir. Bu görüşler, siyaset bilimi tarihinde, daha ziyade kurnaz, hatta hilekar, baskıcı, zalim tavırları hatıra getiren Makyavelizm tabiriyle tanınmaktadır. Halbuki Machiavelli, bu fikirleri vatanı olan İtalya’nın birleşmesi hususundaki tutkusunun etkisiyle ortaya atmıştır. Bunu yaparken de tamamen realist ve pratik davranmaktaydı. Gayet ahlaklı bir ömür süren, dürüst bir memuriyet hayatı geçiren Machiavelli, ne hile, ne de zorbalık taraftarıydı, hatta ihtiraslı bile değildi. Eğer öyle olsaydı, Mosca’nın da dediği gibi, meziyetleri sayesinde meslek hayatında epey yükselebilir, fakirlik ve unutulmuşluk içinde ölmezdi.
Machiavelli’nin 1516 tarihli mektubu
Machiavelli üzerine farklı yorumlar yapılmış olmasına rağmen, hemen hepsinde ortak bir yargı vardır ki, o da Machiavelli’nin dönemini, koşullarını en iyi şekilde yansıtan bir düşünür olmasıdır. Machiavelli, dönemin iyi bir fotoğrafını çekmiştir. Bu fotoğrafta pek çok şeyi görebilmek mümkündür. Geleneksel değerleri hiçe sayan bir Machiavelli’yi, ahlaki yansızlığı ile etkin gerçekliği ifade eden Machiavelli’yi ve İtalya için kurtuluş reçetesi yazmış, halkın ortak çıkarlarını gerçekleştirmesi doğrultusunda iktidarı güç politikasıyla temellendiren ahlaki Machiavelli’yi…
Kaynak
Machiavelli ve Makyevelizm, Prens – Machiavelli (Çeviren: Nazım Güvenç), MACHİAVELLİ: BARIŞI SEVMEK VE SAVAŞMAYI BİLMEK, MORAL AÇIDAN MACHİAVELLİ’NİN SİYASET FELSEFESİ, MACHİAVELLİ’NİN PERSPEKTİFİNDEN BUGÜNÜN ULUSLARARASI İLİŞKİLERİ, MACHIAVELLI VE HUKUK TARİHİNDEKİ YERİ, Niccolò Machiavelli’nin Hayatı ve Düşünceleri Üzerine Kısa Bir İnceleme
