Stanley Milgram, Yahudi bir işçi ailesinin üç çocuğundan ikincisi olarak 15 Ağustos 1933’te New York-Bronx’ta dünyaya gelir. Başarılı bir öğrencidir; üç yılda bitirdiği lisede, sınıf arkadaşlarından biri gelecekte ünlü Stanford hapishane deneyi ile tanıyacağımız sosyal psikolog Philip Zimbardo’dur. Gençken, bilim ve sanata ilgi duyan bir öğrencidir. Queens College’da (daha sonra New York City Üniversitesi’nin bir parçası olur) sanat, edebiyat ve müzik derslerinin yanı sıra siyaset bilimi okur.
1953 yılında kolejdeki üçüncü yılında, Avrupa’yı gezer ve uluslararası ilişkilerle giderek daha fazla ilgilenmeye başlar. 1954 yılında Queens College’da siyaset bilimi alanında lisans derecesini tamamladıktan sonra, Columbia Üniversitesi’nde uluslararası ilişkiler yüksek lisans programına kabul edilse de, Harvard Üniversitesi’nde sosyal ilişkiler bölümünü tercih edip, yüksek lisans eğitimine başlar. Milgram, Harvard’da Gordon Allport, Jerome Bruner, Roger Brown ve Solomon Asch gibi günün önde gelen sosyal psikologlarından dersler alır ve bunların hepsi Milgram’ın akademik kariyerinin yönünü büyük ölçüde etkiler.
En sağda Milgram ve öğrencileri, 1961, Yale Üniversitesi
Milgram, lisansüstü çalışmaları sırasında, sosyal gruplarda uyumla ilgilenen Solomon Asch’ın araştırma asistanı olur. Asch’ın ünlü uyum deneyi, katılımcıların bir çizginin uzunluğunu değerlendirmesini içerir. Asch’in deneyleri, insanların en aşikar yanlışlarda bile, farkında olsalar dahi çoğunluğun görüşüne uygun davranma eğilimlerinin olduğunu veya farklı düşündüklerini ifade etmekten kaçındıklarını gösterir. Ancak az sayıda birey uyma davranışı gösterme konusunda daha dirençli davranmakta ve doğru bildiğini savunmaya devam etmektedir. Milgram, bu çalışmadan ilham alır ve onu ünlü kılacak benzer bir deney yapmaya karar verir.
Annesi ve çocukları Michele ve Marc
1960 yılında, doktora derecesini aldıktan sonra. Harvard’dan Milgram, Yale Üniversitesi’nde öğretim görevlisi olur. Bir yıl sonra da ünlü itaat deneylerini yapmaya başlar.
Milgram, 1963 tarihinde birkaç yıllığına Harvard’da hocalık yapmaya başlar. Ancak itaat deneyleri nedeniyle etrafında dönen tartışmalar, eleştirilerin etkisiyle görev süresi uzatılmaz. New York City Üniversitesi, ondan yeni oluşturdukları sosyal psikoloji programını yönetmesini ister, oraya geçer.
Milgram şok makinasında
İnsanlar belirli bir sosyal grubun parçasıdır ve birbirlerine eşit pozisyondadırlar. Ancak kimi durumlarda daha üst statüde olduğu kabul edilen veya güç sahibi olanların istek ya da emirlerine uyulması söz konusu olmaktadır. Kabul etmek, bir istek karşısında davranışını değiştirmeye karar vermektir. Ancak itaat etmek, verilen bir emre veya komuta uymaktır. İnsanlar neden bir otoriteye itaat ederler? Dünya tarihinde sayısız örneğini görebildiğimiz gibi kendi düşünce ya da değerlerine uymayan ve hatta insani ya da ahlaki değerlere uymayan emirlere neden itaat etmektedirler, bunların bir sınırı var mıdır? İşte, Milgram’ı itaat konusunu araştırmaya iten ana neden, bu gibi soruların cevaplarını aramak olmuştur.
Bunun yanında Milgram çocukluk yıllarında bir Yahudi olarak, Holokost (Nazilerin soykırımı) sırasında Avrupa’daki Yahudilerin yaşadığı trajedilere yoğun bir şekilde tanık olmuştur. Bu durum karşısında, insanları başkalarına zarar vermeye iten faktörlerin neler olduğunu anlamakla hep ilgilenmiştir.
Stanley Milgram’ın deneylerin temelini, insanların sosyal etkiye ne dereceye kadar boyun eğdiğini ve tanımadığı birisine zarar verme buyruğu alan kişinin, bu buyruğa uyup uymayacağı ya da ne dereceye kadar uyacağını incelemek oluşturmuştur. Milgram Deneyleri, insanların güç sahibi bir kişi ya da örgütün isteklerine, kendi değerleriyle çelişmesine karşın, boyun eğiciliğe ne ölçüde istekli olduklarını ölçme amacını güden bir deneyler dizisinin adı olarak da bilinir.
Boyun eğicilik, otorite, kişilik, kültür, değer yargıları, baskı, şiddet, aile, toplum, gruplar vb. dinamiklerin etkisiyle itaati ve uyumu ön plana çıkartan bir davranış şeklidir. Bir anlamda boyun eğicilik verilen buyruğun içeriğini ya da sonuçlarını tartışmadan olduğu gibi uygulamaktır. Boyun eğicilik bir itaat ya da uyum temelli davranıştan öte, bastırılmış bir kişilik özelliği olarak değerlendirilebilir.
Milgram deneyleri, önceleri yalnız üniversite öğrencisi gruplar ile daha sonraları ise gazete ilanlarıyla ulaşılan gönüllü katılımcılarla çalışılmıştır.
Stanley Milgram
Deneyde katılımcılara cezanın öğrenme ve hatırlama üzerindeki etkisinin incelendiği bir araştırmaya katıldıkları söylenir. Görevleri, sözcük vb. öğrenmesi gereken bir diğer katılımcıya (sahte denek), öğrenemediği durumlarda giderek artan şiddette elektrik şoku vermektedir. Şok cihazı gerçekçi bir şekilde tasarlanmış ve üzerine iri puntolarla kaç volt olduğu ve etkileri (hafif şok 15-60 gibi) yazılmıştır. Şokların şiddeti 15 volt ile 450 volt arasındaki toplam 30 düğme ile kontrol edilmektedir. Eğer diğer katılımcı bilemezse araştırmacının talimatıyla gerekli şok düğmeleri çevrilecektir.
Elbette bu düzenek gerçekten elektrik şoku vermemektedir ve aslında cezalandırılması gereken gerçek bir insan da bulunmamaktadır. Bu temel düzen ile araştırılmak istenen deneklerin bir başka insana zarar verme olasılığına rağmen hangi düzeye kadar verilen emirlere uyabilecekleri meselesidir. Deney boyunca diğer katılımcı (sahte denek) çeşitli hatalar yapmış ve araştırmacı şok düzeyinin arttırılması talimatını vermiştir. Eğer denek duraklar veya kabul etmezse araştırmacı “lütfen devam ediniz” ya da “deneyin tamamlanması için devam ediniz” gibi net ve kesin emirler vermiştir. Eğer denek kesinlikle reddetmeye devam ederse veya zaten son sınıra gelinmişse, o zaman oturum bitirilmektedir.
Stanley Milgram ve karısı Alexandra Milgram
Deneyler başlamadan önce, psikiyatristlerden oluşan bir gruptan katılımcıların kaç volta kadar çıkabileceklerine ilişkin tahminde bulunmaları istenmiş ve 150 volttan yukarı çıkan kimsenin olmayacağı doğrultusunda bir tahmin ortaya konulmuştur. Ancak araştırmaların sonuçları bu tahminleri geçersiz kılacak şekilde olmuştur. Deneklerin %82,5’u 150 voltun üzerine çıkmış, %65’i öğrenene en yüksek düzey olan 450 voltluk şoku vermiştir. Pek çok katılımcı 300 volttan önce çalışmayı bırakmamıştır. Daha düşük dozlardan itibaren emir verene itiraz edilmiş, kimi durumlarda tartışılmış, ancak yine de emre uymaya devam edilmiştir.
Bu deneylerin sonuçlarını şöyle özetlemek mümkündür. İtaatin düzeyini etkileyen etmenlerden biri fiziksel yakınlık/temasın olup olmamasıdır. Eğer birey aldığı emrin kurban üzerindeki etkisine şahit olmuyorsa, yani aralarında bir fiziksel yakınlık kurulmuyorsa (bu deneyde acı çeken bir ses duymuyorsa) daha fazla itaat etmektedir. Eğer birey, emri veren ile fiziksel temas/yakınlık kurmuyorsa (bu deneyde emirleri telefonla alıyorsa) daha az itaat etmektedir. Bir diğer etmen otoritenin hiyerarşik düzeyidir. Eğer emri veren hiyerarşide üst sırada algılanmıyorsa (bu deneyde her hangi bir görevli, teknisyen vb.) daha az itaat edilmektedir. Ayrıca eğer denek bir grup ile bir arada iken emirleri alıyorsa o zaman itaat davranışı artmaktadır. Eğer birden fazla emir veren varsa ve zıt şeyler söylüyorlarsa, o zaman itaat davranışı azalmaktadır.
1975
Stanley Milgram, 1974 yılında bu deneyleri içeren Obedience to Authority (Otoriteye İtaat) adlı kitabını yayınlar. Milgram’ın deneyleri insanlarda itaat etmeye yönelik bir eğilimin olduğunu ve uygun koşullar sağlandığında pek çok emre boyun eğebileceklerini göstermekle birlikte, bir yandan da ortama bağlı koşulların bu davranış üzerinde ne kadar etkili olduğunu da göstermektedir.
Bu deneyler çok çeşitli kültürlerde sınanmış ve benzeri sonuçlar elde edilmiştir. Kültürler arasında itaat davranışı bakımından anlamlı bir fark bulunmamıştır. Milgram’ın deneyleri 1960’ların sonu ve 1970’lerin başlarında yürütülmüştür. Yakın zamanlarda, Jerry M. Burger, değişen anlayış ve değerlerin insanların itaat davranışlarını değiştirip değiştirmediğini incelemiştir. 2009 yılında yapılan Araştırmanın görüşü günümüzde benzeri bir sonucun elde edilmeyeceği yönündedir. Ancak sonuçlar beklendiği yönde çıkmamıştır. Burger’a göre Milgram’ın katılımcılarında itaati etkileyen aynı etmenler bugün de süregelmektedir.
1980
Stanley Milgram, farklı bir deney daha tasarlar; 1967 yılında 60 mektup yollayarak bu deneyi gerçekleştirir. Mektup, Cambridge, Massachusetts’de bir yere gidecektir ve deneye katılanlardan bu mektubu arkadaşlarının arkadaşlarına ulaştırarak istenilen kişiye göndermeleri istenir. İlk anda deneye katılım az olsa da, sonraları Milgram bunu çeşitli yollardan artırarak, mektubun ortalama altı adımda istenilen yere ulaştığını belirler. Sonraları, Milgram bu tabiri hiç kullanmasa da, sosyolojide ve ağ kuramında “altı adım hipotezi” olarak yer alır.
2001 yılında Duncan Watts, Milgram’ın deneyini bu kez internet ortamında, 166 ülkeden 61168 kişinin oluşturduğu 24163 farklı e-posta zinciri ile dener ve ortalama adım sayısını yine altı olarak bulur.
Küreselleşme olgusu ile dünyanın küçük bir köy haline geldiği çok sık tekrarlanan bir cümledir. Ancak ulaşım ve haberleşme olanaklarının çok yeterli olmadığı dönemlerde bile dünyanın bizim sandığımızdan daha küçük olduğunu Stanley Milgram kanıtlamıştır. Altı adım hipotezi aslında eskiden beri çoğumuzun bildiği, “Nepal’de gezerken bizim siteden bir komşuya rastladık. Dünya gerçekten çok küçükmüş!” cümlesinin bilimsel kanıtıdır. Bütün bunlarla birlikte, teknolojinin etkisi ile dünya hala küçük bir köy haline gelmeye devam etmektedir. Bunun kanıtı olarak ise, 2011 yılında Facebook veri takımının vardığı bir sonucu verebiliriz. Bu sonuca göre, Facebook’ta altı derecelik ayrılık dört dereceye düşmüş bulunmaktadır. Kısaca günümüzde Facebook’ta, birbirini hiç tanımayan iki kişi arasındaki uzaklık dört adıma düşmüş bulunmaktadır.
Stanley Milgram, 20 Aralık 1984’te 51 yaşında kalp krizinden ölene kadar New York Üniversitesi’nde görevine devam eder.
Kaynak
Psikoloji-İstanbul Üniversitesi Açık Ve Uzaktan Eğitim Fakültesi, Milgram Deneyi: Otorite Ve İtaate Dair, Yöneticilerde Boyun Eğici Davranış Eğilimlerinin Chaid Analizi İle İncelenmesi: Yönetici Adayı Öğrenciler Üzerine Bir Araştırma, Yoldan Çıkan Psikoloji Deneyleri-Açık Bilim, Anadolu Üniversitesi Sosyal Ağ Analizi
