Propaganda günümüzde genel olarak olumsuz bir alamda kullanılmaktadır. Nitekim, “propaganda yapmak” olumsuz bir eylemde bulunmakla aynı anlamda düşünülmektedir. Bunun üç temel nedeni bulunmaktadır. Birincisi, geçmişte propaganda kavramının başta Nazi Almanyası olmak üzere manipülatif amaçlar doğrultusunda kullanılmasıdır. İkincisi günümüzde basında propaganda kelimesinin olumsuz bir algıda ifade edilmesidir. Basında kullanılan propaganda kelimesi, yalan, iftira ve manipüle etme ile aynı anlamla kullanılmaktadır. Üçüncüsü ve belki de en önemlisi propaganda kavramının doğru bir şekilde anlatılamamasıdır.
Propaganda kelimesi Latince propagare sözcüğünden türetilmiş olup yeni bitkilerin yetiştirilmesi için bitki filizlerinin toprağa dikilmesi anlamına gelmektedir. Bu açıdan propaganda kelimesi, belli düşünceleri ortaya çıkarmak ve yaymak olarak ifade edilebilir. Propaganda, bir düşünce doğrultusunda insanları etkilemek amacıyla çağın tüm iletişim araçlarını ve imkanlarını kullanarak özellikle de duygulara hitap ederek gerçekleştirilen bir iletişim yöntemidir. TDK tarafından yaymaca olarak dilimize kazandırılan kelime, “Bir öğreti, düşünce veya inancı başkalarına tanıtmak, benimsetmek ve yaymak amacıyla söz, yazı vb. yollarla gerçekleştirilen çalışma” şeklinde tanımlanmaktadır.
Siyaset Bilimci Suzanne Labin’e göre genel anlamda propaganda iki amaca hizmet etmektedir. Bunlardan ilki elde edilmiş bireylerin fikirlerini daha yüksek düzeye getirmektir. İkincisi ise henüz elde edilmemiş olan bireylerin fikirlerini istenilen yöne çekebilmektir. Bu durum bireylerin yönlendirilmeye ve ikna edilmeye çok açık olduklarını göstermekte ve günümüzde propagandanın önemini artırarak devam ettirmektedir.
İnsan medeniyetinin ilk dönemlerinde sözlü iletişimin egemen olduğu kültürlerde (Aztek ve Maya gibi) propaganda, tabiat olaylarına yüklenen anlamlar, insan dışı varlıklarla ilgili çeşitli semboller ve rüya yorumları aracılığıyla oluşturulmuştur. Bu dönemde yöneticilerin seçkinliğini ifade etmek amacıyla kullanılan sembollerin ve imajların liderler veya liderlere bağlı dinî kişilikler tarafından üretilip yaygınlaştırılması, tek yönlü bir iletişim sürecinin olduğunu göstermektedir.
Antik Yunan’da ise propaganda söze dayalı ikna yöntemini ifade eden retorikle farklı bir biçim alarak varlığını devam ettirmiştir. Sofistler bir şeyin bilgisinin göreceli olduğunu düşündükleri için iknayı bir gereklilik olarak görmüşlerdir. Aristoteles Retorik adlı eserinde, hakikate akıl ve mantık ile ulaşılmakla birlikte bunu herkesin yapması mümkün değildir. Bu nedenle Aristoteles’e göre mantıksal düşünme biçiminden yoksun insanların hakikate ulaşması için ikna sanatı bir gerekliliktir.
Tarih boyunca çeşitli isim ve tekniklerle uygulanan propaganda bir kurum olarak 1622 yılında Papa XV. Gregory tarafından kurulan Sacra Congregatio de Propaganda Fide (İtikatı Yayma Cemiyeti) ile vücud bulmuştur. Sacra Congregatio propaganda etkinlikleri için kurulan ilk yapı olmamakla birlikte özellikle propaganda faaliyeti gösteren ve özel bir isimle anılan ilk kuruluştur. Papalığa bağlı resmi bir organ olan kuruluşun amacı Roma Katolik Kilisesi’nin inancını yaymak ve pekiştirmektir. Bunu yaparken de temel prensibi insanların gönüllü olarak kilisenin itikadını benimsemesini sağlamaktır. Çünkü bilinçli bir şekilde hareket eden misyonerlere göre, başka inançlara sahip kişiler dışarıdan bir müdahale olmaksızın Hristiyanlığı öğrenemeyeceklerdir.
Kilise tarafından kurulan bu resmi kuruluştan sonra kilisenin faaliyetlerinde bireysel çabanın yerini sistemli faaliyetler almıştır. 1627’de Papa VIII. Urban tarafından misyonerler için Collegium Urbanum kurulmuştur. Tek tek bireylerin değil bir topluluğun düşüncesini etkileme girişimi olan propaganda faaliyetleri için kurulan bu kuruluşun hedef kitlesi “Amerikalar’daki puta tapanlar” ile “Avrupa’daki protestan halklar” olmuştur. Bu nedenle propaganda kelimesine Katolikler olumlu anlam yüklerken Protestanlar tersi bir yaklaşımı benimsemişlerdir.
Collegium Urbanum, Roma-İtalya
Kurumsallaştığı yıllarda tamamen bir dini anlayışa insanları çekme amacını güden propaganda, Fransız Devrimi’nden sonra siyasal propaganda olarak politika alanında kendini göstermiştir. Bir doktrini insanlara benimsetmek için tarihte ilk defa meclis, devrim komiteleri ve kulüpleri eliyle çeşitli şenlikler, toplu gösteriler, yürüyüşler, düzenlenerek tüm propaganda kaynakları kullanılmıştır. Basım-yayın alanında teknik imkanların gelişmesi ve ulaşım ağlarının yaygınlaşması propagandanın kitaplar, ilanlar, dergiler aracılığıyla daha geniş kitlelere ulaşmasını sağlamıştır.
Terence H. Qualter, ulus devletlerin ortaya çıkmasıyla propaganda için uygun koşulların da oluştuğunu ifade ederek propagandanın 19. yüzyılda çağdaş kabul edilebilecek bir olgu olduğunu söylemektedir. Reklamcılıkta kullanılan yöntemlerin politikaya uygulanması ise propagandayı bu asırda bir sanat haline getirmiştir. Propagandanın tüm yönleriyle kendini gösterdiği dönem ise şüphesiz 20. yüzyıl başlarıdır. Ulaşım ağının yaygınlaşması ve kitle iletişim araçlarının gelişmesi, değişen toplumsal yapıya ulaşmada önemli bir faktör olmuş ve propagandaya farklı bir boyut kazandırmıştır. Lenin ve Hitler gibi liderlerin kullanımıyla değişen yapısı, kavramın psikolojik savaş yöntemleriyle anılmasına neden olmuştur.
Propaganda Türleri
1. Politik Propaganda: 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başında bir politikayı savunmak ya da karşı tarafın politikasını eleştirmek için kamuoyu, bir politika aracı haline gelmiştir. Değişen yönetim düzeninde aksi pek de mümkün görünmemektedir. Günümüzde bir yöneticinin başarısı halk desteğini elde etmesiyle ölçüldüğünden, propaganda halktan onay almak için kullanılan bir araç haline gelmiştir. Qualter’ın deyişiyle “bir zamanlar satın alınmakta olan seçmenlerin bugün ikna edilerek kazanılması” söz konusudur.
2.Toplumsal Propaganda: Toplumsal propaganda, politik propagandaya göre daha geniş bir alana ve muğlak bir niteliğe sahiptir. Sosyo-kültürel sermayeyi kullanarak, belirli bir inancı/doktrini veya yaşam biçimini insanlara benimsetmeyi amaçlar. Filozof, sosoyolog Jacques Ellul toplumsal propagandayı, “bir toplumun mümkün olan en fazla sayıda bireyi kendisiyle bütünleştirme, üyelerinin davranışlarını belirli bir kalıp çerçevesinde birleştirme, kendi yaşam biçimini dışarıda yayarak kendini diğer gruplara kabul ettirme amaçlarıyla gerçekleştirdiği eylemlerin toplamı” şeklinde tanımlamaktadır.
Toplumsal propaganda ile politik propaganda arasındaki ayırt edici özelliklerinden biri, toplumsal olanın gönüllülük esasına dayanıyor olmasıdır. Burada politik propagandada olduğu gibi bir politikacı kimliğine sahip olma gerekliliği yoktur. Herhangi bir meslek grubunda olan kimseler ortak bir hedef için bir araya gelerek kitlelere hitap ederler. Bu nedenle toplumsal propaganda kadın hakları, kürtaj konusu, hayvan hakları, işçi hakları gibi kamuoyunu ilgilendiren konularda yapılmaktadır. Dolayısıyla, toplumsal propagandayı kullanan kişi veya oluşumlar birbirinden farklı sosyal sınıflara, meslek gruplarına hitap etmekte, bir kuram yerine bir yaşam biçimini yaymayı hedeflemektedirler.
Propaganda Dikey ve Yatay olarak da ikiye ayrılır.
Dikey Propaganda: Bir siyasi ya da dini liderin kendi otoritesini kullanarak insanları etkilemeyi amaçlaması bu kapsama girer. Dolayısıyla yukarıdan aşağıya doğru bir iletişim söz konusudur. Genellikle toplumun tamamını hedef kitlesi olarak belirler. Uygulaması kolay olduğundan siyaset alanında en fazla karşılaşılan propaganda türüdür. Ancak etkisi kısa sürer, sürekli tekrar gerektirir. Goebbels’in propaganda teknikleri bu tür propagandanın tarihte en bilinen örneğidir.
Yatay propaganda: Hem siyasal hem de toplumsal alanda faaliyet gösteren propagandanın modern bir biçimidir. Dikey propagandadan farkı, grup içinde bir hiyerarşinin bulunmaması, ilkesel olarak tüm üyelerinin eşit düzeyde görülmesidir. Burada lider bir konu hakkında düşüncesini ortaya koyan veya bir tartışmayı canlandıran kişi olarak grubun diğer üyeleri gibi bir üyedir. Siyaset alanında Çin Halk Cumhuriyeti, toplumsal alanda da sosyal gruplar bu tür propagandayı yapan oluşumlara örnek verilebilir.
Yatay propaganda üyelik esasına dayalı olduğu için üyeler arasında samimi bir diyalog söz konusudur. Daha çok mantığa dayandığı için eğitsel ve öğretici faaliyetlerde kullanılmaktadır. Bu nedenle genellikle daha küçük gruplarda varlık gösterir. Dikey propagandaya göre etki etmesi uzun zaman alır fakat örgütlü bir iletişim süreci olduğundan tesiri uzun sürer. Kısaca, dikey propaganda tek yönlü iletişime dayanırken yatay propaganda insan örgütleri içerisinde gerçekleştiğinden çift yönlü iletişimi esas alır.
Propagandanın bu türleri arasında ayrım yaparken genellikle bilgi ile propaganda arasındaki farklılığa dikkat çekilmektedir. Bilgi daha çok aklıselim ve deneyim üzerinden gerçek olguları ortaya koyarken propaganda hislere hitap eder ve anlık gerçeklikleri seslendirir. Bu şekilde propaganda Mantıksal Propaganda ve Duygusal Propaganda olarak ikiye ayrılır.
Mantıksal Propaganda: Olgulara, istatistiklere ve ekonomik verilere dayanan propaganda, mantıksal propaganda olarak nitelendirilebilir. Özellikle savaş zamanlarında düşmana karşı üstünlük sağlandığında teslim olma veya silah bırakma çağrısı başarılı propaganda teknikleridir. Bu tür propagandanın yöntemi mantıksal olgulara dayanarak akıl dışı sonuçlara götürmeye imkân tanımasıdır. Bu nedenle mantıksal olarak nitelendirilse de kişiyi istenilen yönde kanalize ettiği için neticede yine propagandadır.
Duygusal Propaganda: Propagandanın tanımından itibaren en çok vurgulanan yönü duygulara hitap etmesidir. Propaganda kitlelere yönelik bir iletişim biçimi olduğu için en çok faydalandığı faktörlerden biri kitlelerin duygularıdır. Propaganda faaliyetlerinin önde gelen ismi Hitler kitlelerin sayısının arttıkça duygulu ve kadınsı özellik gösterdiklerini ifade ederek duygusal propagandanın önemine dikkat çekmektedir. Tarihteki bir diğer önemli isim Papa II. Urban, kutsal savaşa katılacak kimseleri vahşet hikâyeleriyle savaşa hazırlamış.
Kaynakları bakımından klasik anlamda propaganda çeşitleri ise Beyaz Propaganda”, Gri Propaganda ve Kara Propaganda olmak üzere üçe ayrılır.
Beyaz Propaganda: Beyaz propagandanın kaynağı resmi olarak belli ve görünürdür. Beyaz propaganda da önemli olan güvenilir görünmektir ve bu yüzden uygulandığı yerlerde şeffaf bir görüntü vardır. Beyaz propagandanın amacı, en etkili ve en kalıcı olacağına inanılan, önceden seçilmiş ve gerekirse ayıklanmış bilgileri açık bir şekilde karşı tarafa tek yönlü olarak sunmaktır. Böylece beyaz propaganda içerisinde ifade edilen sorunlar genel olarak tek bir yanıyla ortaya koyulduğu gibi bu sorun karşısında ortaya konulan çözüm yolu da genel olarak tek gösterilmektedir. Böylece uygulanan beyaz propagandadaki asıl amaç, kaynağı görünür ve güvenilir göstermekle birlikte, hedef kitlelerin ortaya konulan çözüm yolundan başka bir alternatif düşünmemesini de sağlamak ve hedef kitlelerde sağlanan güven sayesinde onlara hazır çözüm reçeteleri sunmaktır.
Beyaz propaganda faaliyetleri; filmler, müzikler, törenler, karşılamalar, kitaplar, televizyon programları, haberler, radyolar, semboller, görsel simgeler ve spor müsabakaları gibi çeşitli alanlarda sıklıkla görülmektedir. Bu bağlamda ticari medya gelirinin ana kaynağını oluşturan reklamların kullanımı da bir beyaz propaganda şekli olarak görülmektedir. Beyaz propaganda kavramıyla ilişkili olarak ortaya konulan kamu diplomasisi ve halkla ilişkiler çalışmaları, hedef kitleye zorla ve korku politikası ile değil ikna ederek ulaşmayı hedeflemektedir.
Gri Propaganda: Gri propagandanın kaynağı resmi olarak belli ve görünür değildir. Bu yüzden kaynak gizli tutulmaya çalışılmakta ve gerçek görünen kavramlarla dedikodu veya yalan tabir edilen kavramlar flu olarak birlikte yer almaktadır. Gri propaganda içerisinde kusurlu veya belirsiz kavramlar tam ve yeterli gösterilebileceği gibi tam tersi de görülebilmektedir. Öyle ki her türlü çelişkili durum usta bir şekilde kullanılabilmektedir. Böylece çelişki olmasa bile varmış gibi davranılabilmekte ve zihinlerde soru işaretleri uyandırılmaktadır. Dolayısıyla bireylerin merak duyguları da gri propaganda içerisinde sıklıkla kullanılmaktadır.
Dolayısıyla gri propagandanın doğruluğu kanıtlanamayacağı gibi yalan veya iftira olduğu da kesin değildir. Kaynak belirsiz olduğu için bireyler üzerinde propaganda hissi doğurmamakta ve hedef kitlelerde daha olumlu kabul görmektedir. Bu yüzden gri propagandanın dost veya düşman tarafından yapıldığı kesin olarak bilinemediği için daha çok rivayetlere dayanmaktadır. Ayrıca gri propaganda içerisinde en heyecanlı konular dahi rahatlıkla kullanılabilmektedir.
Çeşitli ülkeler veya örgütlerce maddi veya manevi örtülü olarak desteklenen siyasi partiler, reklam ajansları, özel şirketler veya medya kanalları gri propaganda faaliyetleri kapsamında etkin olarak kullanılmaktadır.
Kara Propaganda: Kara propagandanın kaynağı resmi olarak belirsiz ve gizlidir. Amacı hedef alınan tarafı karalamak olduğu için pejoratif anlamda küçümseyici, aşağılayıcı, kötüleyici ve yerici her türlü konuya kara propaganda içerisinde yer verilmektedir. Bu yüzden kaynakları bakımından propaganda çeşitleri içerisinde, en tehlikelisi ve en dikkat edilmesi gerekenidir. Kara propaganda uygulanırken çoğu zaman kaynak sanki belliymiş gibi farklı bir hedef gösterilmektedir. Hatta çoğu zaman gri propagandadan daha kapalı olarak bireylerin sempati duyduğu yerler tarafından yapılmakta ve böylece hedef içeriden etkilenerek asıl kaynak gizli ve hedef dışı bırakılmaktadır. Örneğin savaşlarda bunun örneğine çok sık rastlanmıştır. Halk bilgiyi kendi kaynağından aldığını zannetmiş ancak gerçekte düşman unsurların kara propagandaları ile etkilenmişlerdir.
Çünkü kara propagandanın kaynağı belirlendiği zaman tesiri kalmamakta, düşmanlık duygularının artmasına neden olmakta ve geri tepmektedir. Bu yüzden propaganda faaliyetleri başka kaynaklardan çıkıyor gibi gösterilerek hedef alınan kitle içerisinde inandırıcı bir şekilde uygulanmaktadır. Dolayısıyla gerçekleri değiştirmek, inançları sarsmak veya kamu düzenini yönlendirmek için açık olarak kullanılamayacak her türlü yönteme (sahtekârlık, entrika, iftira, yalan, fitne gibi) sanki gerçekmiş gibi serbest olarak yer verebilmektedir.
Bu bağlamda Nazi Almanya’sının Propaganda Bakanı Joseph Goebbels dikkat çekmektedir. Çünkü Goebbels, propaganda uygulamaları ve düşünceleri ile dünya propaganda tarihine adını yazdırmıştır. Goebbels kara propagandaya genel olarak itibarlarına ve güvenilirliklerine zarar geleceğini hissettiğinde kendisini gizleyerek başvurmuştur. Örneğin İngilizlere yönelik yürüttüğü kara propaganda ile Berlin’de hayatın olmadığını ve bu yüzden Berlin’e atılan bombaların gereksiz olduğunu İngiltere içerisinde kullandığı adamlar vasıtasıyla inandırmaya çalışmıştır. Diğer bir örnek olarak 1942 yılında Almanların hangi cepheden saldıracağı ile ilgili Rusları yanıltmak için içkili bir savaş muhabiri sanki ağzından kaçırmış gibi bilgi vermiştir. Ayrıca diğer ülke basınları aslında Almanya’nın adamları ile uydurulan yazılar yazmış ve sonrasında gerçekmiş gibi Almanya tarafından haberler sansür edilmiş ve yalanlanmıştır.
Sahası bakımından İç Propaganda ve Dış Propaganda olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.
İç Propaganda: İç propagandanın en önemli aracı medya ve basındır. Daha çok demokratik ülkeler içerisinde yer alan siyasi partilerin iktidar mücadeleleri sırasında kendisini göstermektedir.
İç propaganda faaliyetleri daha çok bireylerin duygularına hitap edici faaliyetlerde bulunmakta ve telkin yöntemini etkin kullanarak, devletlerin kendi içerisinde oluşan yeni durumlar karşısında ve ideolojik faaliyetlerin benimsenmesinde etkin olmaktadır. Özellikle savaş dönemlerinde ABD, Almanya ve İtalya gibi ülkeler öncelikle kendi halkını odak noktası olarak seçmiş ve ulusal iç propagandaya önem vermiştir.
Günümüzde ise daha çok benzeri faaliyetler çeşitli ülkelerde görülen psikolojik harekât merkezleri vasıtasıyla yapılmakla birlikte, 21. yüzyıl küresel değişimlerinin etkisi doğrultusunda iç propaganda faaliyetleri de şekillenmiş ve halkın ulusal mutluluklarını yükseltmek üzerine odaklanılmıştır.
Dış Propaganda: Dış Propagandanın ana amacı, ülkeyi güçlü ve iyi tanıtmaya yöneliktir. Bu yüzden diğer propagandalar genel itibariyle arzulanan amaca ulaşıncaya kadar sürdürülürken, dış propaganda da ülkenin uluslararası propagandası süreklilik arz etmektedir. Ayrıca gerektiğinde diplomatik ilişkileri kapsadığından ötürü devletlerin elçilikleri de ön plana çıkmakta, daha fazla resmi nitelik taşımakta ve ortak bir dış politika güdülmektedir. Dolayısıyla dış propagandanın ana amaçları arasında uluslararası arenada kendi uluslarının ön plana çıkmasına yönelik propaganda faaliyetleri yürütülmektedir.
Örneğin Nazi Almanya’sı Halkı Aydınlatma ve Propaganda Bakanlığı, dış propaganda faaliyetlerini de hiçbir zaman ihmal etmemiş ve sistematik olarak farklı ulusların içerisinde kendi propagandasını yapmış ve bu kapsamda farklı devletlerin medya unsurlarını da kullanarak yaptıkları dış propagandaların daha rahat benimsenmesini amaçlamıştır.
Konusu bakımından propaganda çeşitleri; Siyasal Propaganda, Askeri Propaganda, Kültürel Propaganda ve Ekonomik Propaganda olmak üzere dörde ayrılır.
Siyasal Propaganda: Siyasal propaganda, yönetim erkleri ve siyasal partiler gibi kurumlar tarafından hedef kitlelerin davranışlarını istenilen yönde politik olarak değiştirmek için açık bir şekilde uygulanan propaganda türü olarak ifade edilmektedir. Dolayısıyla daha çok politik iletişim sürecinde uygulanmaktadır. Çünkü siyasi erkler ve adayları, bu dönemlerde propagandaya daha çok ihtiyaç duymaktadır. Bu bağlamda siyasal propaganda kısa, orta ve uzun süreli olmak üzere üç gruba ayrılarak incelenmektedir. Kısa süreli siyasal propagandalar, siyasal kampanyaları içermektedir. Kampanyalar vasıtasıyla daha çok seçmen kitlesine ulaşmaya odaklı olduğu için hedefe kısa sürede ulaşmayı arzulamaktadır. Orta ile uzun süreli olan siyasal propagandalar ise hem içerik hem de kullandığı iletişim kanalları açısından değişiklik göstermekte ve belli bir dönemin sonuçlanmasına kadar sürmektedir. Bu bağlamda, komünizmin yerleştirilmesi için yapılan Sovyetler Birliği’nin siyasal propagandaları, 2. Dünya Savaşı öncesinde başlayan ve sürdürülen Adolf Hitler yönetimindeki Nazi propagandaları ve Benito Mussolini yönetiminde İtalya’da gerçekleşen faşizm propagandaları örnek olarak gösterilebilir.
Günümüzde ise siyasal propagandanın en etkin olarak yürütüldüğü yer olarak ABD gösterilmektedir. Çünkü ABD ulusal ve uluslararası gücünü, kamuoyunu, ekonomisini, birliğini ve siyasal tesir alanının genişliğini propaganda sayesinde şekillendirmektedir.
Askeri Propaganda: Askeri propaganda bir devletin “kendi halkına, dost devletlerin halkına, düşman devletlerin halkına ve tarafsız devletlerin halkına” olmak üzere dört şekilde görülmektedir. En çok görülen şekli askeri mücadelelerin vasıtası olarak düşman devletlerin halkına karşı olan psikolojik savaş şeklinde görülmektedir. Bu amaçla psikolojik savaşın temel ilkeleri içerisinde yer alan rakip tarafın moral gücünü bozmak veya yok etmek için hedef kitleyi etkileyebilecek her yol kullanılmaktadır.
Askeri propagandanın tarihteki örneklerinden birisi Yunan mitolojisi ve edebiyatında önemli bir yeri olan Yunan komutan Odysseus’un Truva surlarını aşıp, şehre gizlice girmek için kullandığı Truva Atı’dır. Bu bağlamda tarihi birçok savaş stratejisi, lakaplar, marşlar, askeri filmler ve güç gösterilerinin tümü askeri propagandalar arasında gösterilmektedir.
Günümüzde ise askeri propaganda özellikle Kuzey Kore tarafından sistemli olarak uygulanmaktadır. Bu bağlamda Kuzey Kore’nin, resmi devlet ideolojisi olan “juche” kapsamında ülkenin her yerinde ve hemen hemen tüm faaliyetler içerisinde askeri propaganda, bir korku politikası olarak empoze edilmekte ve düşman devletler dezenformasyonla etkilenmeye çalışılmaktadır.
Kültürel Propaganda: Kültürel propaganda, mevcut kültür dışındaki diğer kültürel çeşitlilikleri etkileyerek kendi lehine pozitif imaj oluşturmayı ve kendi kültürlerini diğer kültürler içerisindeki bireylere empoze etme taktiklerini içermektedir. Kültürel propaganda, yüzyıllardır görülen bir olgu olarak büyük ülkelerin farklı ülkelerde yaptıkları kültürel çeşitliliklerdir. Örneğin Türkiye’de yer alan Robert Koleji, Tarsus Amerikan Koleji, Saint Jozef Lisesi gibi okullar kendi ülkelerinin kültürleri kapsamında eğitim öğretim faaliyetlerini sürdürmektedir. Türkiye’de yer alan yabancı okulların geçmişi Osmanlı Devleti dönemine kadar uzanmaktadır.
Uluslararası olarak yapılan kültürel propaganda kapsamında ise örneğin Fransa tarafından kurulan “Fransız Kültür Merkezi (Alliance Française)” ağı vasıtasıyla Fransız kültür, sanat ve modasının dünyaya yayılması için etkinlikler düzenlenmektedir. Benzer olarak İngiltere yararına faaliyet gösteren “Kraliyet Asya Cemiyeti” tarafından diğer ülkelerde İngiliz dili ve kültürünün yaygınlaşması için çeşitli etkinlikler düzenlenmektedir.
Ekonomik Propaganda: Ekonomik propaganda; bireysel, kurumsal veya genel olarak doğrudan devlete maddi menfaat sağlayacak çalışmaların propaganda vasıtasıyla hayat bulmuş şeklidir.
Kullanılışı Bakımından Propaganda Kullanılışı bakımından propaganda çeşitleri; Stratejik ve Taktik Propaganda, Takviye Amaçlı Propaganda ve Karşı Propaganda olmak üzere üçe ayrılır.
Stratejik ve Taktik Propaganda: Stratejik ve taktik propaganda, zekânın etkin kullanılması ile doğru hedefe ulaşmada bir yol olarak kullanılmaktadır. Bu bağlamda stratejik propaganda bu yolun uzun vadeli kısmını, taktik propaganda ise kısa vadeli kısmını oluşturmaktadır.
Stratejik propaganda daha çok ileride oluşabilecek muhtemel savaş durumlarına hazırlık için yapılmaktadır. Dolayısıyla stratejik propaganda, halk kitleleri neye inanmak istiyorsa onu ön plana çıkarmakta, sürekli tekrar yöntemi ile hafızalara kazınmakta ve böylece doğrudan ihtiyaçlara hitap ederek beyinleri yıkamaktır. Bu doğrultuda stratejik propagandalar iyi organize edilmekte ve dolaylı hatırlatmalarla bireyler farkında olmadan istenilen bilgiye inandırılmaktadır. Bu bağlamda savaşların yürütülüşünde ideolojiler silahlarla birleşmiş ve kurulan stratejilere propaganda destek olmuştur.
Taktik propaganda ise stratejik propagandaların daha küçük çaplı olan şekli olarak kısa vadede hemen sonuç almak için uygulanmaktadır. Bu bağlamda düşmanın zayıf noktaları taktik stratejilerle etkin olarak değerlendirilmektedir. Örneğin Amerika’nın bağımsızlık savaşında İngilizlerin kendi askerlerini öldürmemek için tuttuğu paralı askerler taktik propaganda yöntemi ile daha rahat imkânların sağlanacağı konusunda rakip unsurlar tarafından ikna edilmiş ve bu durum savaşın sonucuna doğrudan etki etmiştir.
Takviye Amaçlı Propaganda: Kin ve nefreti dağıtmak için yapılan takviye edici özel bir propaganda türüdür. Destek propagandası veya işgal propagandası olarak da isimlendirilmektedir. Bu bağlamda işgal edilen yerlerin yeniden teşkilatlanmasında ve yeni girilecek sahalarda direnişle karşılaşmamak için halkın her türlü ihtiyaçları giderilmeye çalışılmaktadır. Bu sayede sistemli bir şekilde hoparlörlerle halka rahatlatıcı mesajlar verilmekte ve çeşitli kitle iletişim araçları etkin bir şekilde kullanılmaktadır. Dolayısıyla halk da güven duygusu etkin olarak sağlanmaya çalışılmakta ve halk yeni düzene uyumlaştırılmaktadır.
Takviye amaçlı propaganda sayesinde, işgal öncesi yürütülen propaganda faaliyetlerinin devamı sağlanmakta ve kazanılan başarılar muhafaza edilmiş olmaktadır. Savaş sonrası ele geçirilen toprakların imarı, peyzaj çalışmaları, halka yapılan maddi yardımlar, halkın sağlığını koruyucu tedbirler gibi pek çok alanda hem yerel halk ile duygusal bağlantı sağlanmış olmakta hem de oluşturulan düzen sağlamlaştırılmaktadır. Bu bağlamda 1. ve 2. Körfez Savaşlarında Irak’ta görülen benzer uygulamalar konuyla ilgili örneklerden birisini oluşturmaktadır.
Karşı Propaganda: Karşı propaganda faaliyetleri, propagandaya maruz kalan veya maruz kalacağını düşünen güçler tarafından yapılmaktır. Özellikle siyasi arenada ve dış politika faaliyetlerinde çok sık görülmektedir.
Karşı propaganda faaliyetleri daha çok devletler tarafından doğrudan yürütülmekte ve aleyhte yürütülen propagandalara karşı koymak için eğitimler düzenlenmektedir. Ayrıca alınacak tedbirler ve enformasyon kirliliğinin takibi ile ilgili çeşitli propaganda merkezleri kurulmaktadır. Örneğin 1937 yılında ABD tarafından karşı propaganda faaliyetleri kapsamında, “Propaganda Analizi Enstitüsü (Institutefor Propaganda Analysis-IPA)” kurulmuş ve Enstitü özellikle Nazi propagandalarına karşı etkinlikler yürütmüştür. Ayrıca Enstitü tarafından çıkarılan “The Fine Art of Propaganda” isimli yayın içerisinde açıklanan propaganda araçları (ad takma, gösterişli genelleme, transfer, tanıklık, halkla biri, kağıt derme, herkes yapıyor) ile propaganda konusunda farkındalık sağlanmış ve eğitilen kişilerde propagandaya maruz kaldıklarında reddetmeleri hedeflenmiştir. Dolayısıyla Enstitü tarafından çıkarılan yayınlarda karşıt görüşü savunan kişi veya kişilerin yadırganacak tutum ve davranışlarının, geçmiş özel yaşantılarının, karşı propaganda malzemesi olarak kullanılabileceği belirtilmiştir. Bu bağlamda ABD bir yandan kendi görüşlerini yaymak isterken bir yandan da karşı tarafın fikirlerini çürütmeye çalışmıştır.
Propaganda Teknikleri
1. Kaynağın Güvenilirliği: Propagandada bulunan kaynak, alıcının kendi endişelerini, gerginliklerini, isteklerini ve umutlarını ifade eden biridir. Dinleyiciler yani hedef kitle hitabetin tamamlayıcı unsurudur ve iletişimin merkezinde bulunur. Dinleyiciler konuşmayı konuşmacının güvenilir olduğu ön kabulüyle dinlediklerinde ya da herhangi bir eseri güvenilir olarak nitelediklerinde verilen mesajlara ikna olmaları kolaylaşır.
a) Otoriteye Dayanma: Otorite kavramı burada, belli bir karizmaya sahip kişi ya da eserdir. Propaganda kaynağı bu yönüyle tüm kaygıları, arzuları ve umutlarıyla muhataplarının temsilcisidir ve propagandanın büyüsü de buradadır.
b) Biraderlik Tekniği: Propagandayı en etkin kullanma biçimlerinden biri birlik duygusu oluşturmaktır. Aynı duygu durumunu paylaşmak grup bilincini oluşturan önemli etkenlerdendir. Özellikle bir etiket altında bir araya gelen insanlar üzerine yapılan çalışmalarda, birlikte uzun bir geçmişleri olmamasına rağmen insanların böyle bir etiketi paylaşmaları, akraba gibi davrandıklarını ortaya koymuştur. Biraderlik tekniğinde, lider ile özdeşleşmeye başvurularak ikna gerçekleştirilmektedir. İkna eden kişi, dinleyici kitlesindeki üyelerin dilini konuşan iç sesleridir. Dolayısıyla ikna, kaynak ile alıcı arasında ortak duyguların, simgeler ve fikirlerin paylaşımıyla gerçekleştiğinden özdeşleşme, ikna eden ile edilenler arasındaki ilişkiyi güçlendirmektedir.
2. Ön İkna: Muhatabı bir konu hakkında olumlu ya da olumsuz yönde etkilemek için gerçekleştirilen ilk aşamadır. Ön iknanın gerçekleştirilebilmesi için hitap edilen kitlenin tarihi ve kültürel yapısının, inançlarının iyi bilinmesi gerekmektedir. Propaganda ulusal söylemler, geleneksel önyargılar, kuşkular veya nefretler üzerine inşa edilmektedir. Propagandanın ön ikna sürecinde izlenen teknikler ise mesajın sürekli tekrarı ile seçilen sloganlar ve sembollerdir.
a) Tekrar: Propaganda teknikleri içerisinde en fazla üzerinde durulan konu tekrardır. Bu, anahtar bir kelimenin, bir sloganın tekrarı olabileceği gibi bir temanın tekrar edilerek işlenmesi de olabilir. İnsanları sözel veya simgesel sembollere karşı istenilen şekilde yönlendirmeyi sürekli tekrarlarla yapmak mümkündür. Goebbels İngilizlerin, sloganlarını sık sık değiştirdikleri için propagandalarının başarılı olamadığını söylemektedir.
b) Kavramlar, Sloganlar ve Semboller: Kelimeler ve kavramlar aracılığıyla hedef kitleye bir dünya tanımı sunulmakta ve bu tanım etiketlerle hafızalara kazınmaktadır. Birkaç kelimeden oluşturulan parola, gerçekleştirilmek istenen amacı ifade ederken; slogan, kitlelerin duygularına hitap ederek tutkularını, coşkularını, kin veya nefretlerini harekete geçirmektedir. Bu nedenle kelimeler ön iknayı sağlayan en önemli araçlardır ve insanın sosyal dünyasını tanımlayıp oluşturmakta, hayal dünyasını etkileyerek hareketlerini belirlemektedir. Mesajı uygun sembollerle ve hedef kitleye tesir edeceği bilinen anahtar kelimelerle zenginleştirmek mesajın kabul edilebilirliğini arttırmaktadır.
3. His Uyandırma: Verilen mesajın duyguları hareket ettirici yönü iyi hesaplandığında mesajın etkisi istenilen yönde artmaktadır. Bundan dolayı kaynağın mesajı oluştururken insanların duygusal iniş-çıkışlarının farkında olması, toplumda hangi kavramlara ne gibi anlamların yüklenildiğini bilmesi gerekmektedir. Çünkü duyguları harekete geçirecek unsurların başında ön yargılar gelir. Ön yargı, toplumun bir konu hakkındaki hazır bulunuşluğunu ifade etmektedir. Ön yargılara yönelik mesajlarla kitlelerde bir coşkunluk hali oluşturulmaktadır. Günümüzde “canlı kampanyalar” olarak ifade edilen bir iletişim biçimi yaygın olarak kullanılmaktadır. Canlı kampanya, duygusal zekamıza hitap eden, insana hayal etme imkânı veren ve ilgi alanımıza giren mesajların çeşitli araçlarla aktarımını sağlayan bir yöntemdir. İletişim sürecinde sürekli tekrar ettiğimiz bağlama uygunluk, canlı kampanyalarda ayrıca önem arz etmektedir. Hisleri harekete geçirmek için uygun mekân ve zamanda doğru bir imajla iletişimde bulunmak, hedef kitlenin bir konuya odaklanmasını sağlamakta ve istenilen tarafa yönlendirilmesini mümkün kılmaktadır.
a) Korkuya Başvurma ve Günah Keçisi Belirleme: Her toplumun bulunduğu dönem içinde karşıt olduğu düşünceler, yapılar söz konusudur. İnsanlar sevmedikleri; düşüncelerine, yaşam biçimlerine uzak veya yabancı gelen şeylerden sakınırlar. Hisleri uyandırmayla da ilişkili olan bir teknik olarak korku uyandırma, eğer aşırıya kaçmadan kullanılırsa iknada etkili bir teknik olmaktadır. Korku, insanın bir eylemi yapması için muharrik güce sahiptir. Ayrıca tek bir tehdide odaklanılmasını sağlayarak başka bir görüş üzerine düşünülmesini de engellemektedir. Korkuya başvurma hem siyasi hem de dini alanda en fazla başvurulan tekniklerden biridir. Savunulan düşünceye karşı bir tehdit belirlendiğinde odak değişikliği olasıdır. Ayrıca savunulan inanç veya doktrinin karşısında bir günah keçisi belirlendikten sonra ona benzer herhangi farklı bir görüş de onunla aynı biçimde ele alınmakta ve her ikisi birden reddedilmektedir. Bu teknik ise daha önce biraderlik tekniğinde
b) Suçluluk Hissi: Suçluluk duygusu aileler, öğretmenler, politikacılar ve din adamları tarafından sıklıkla başvurulan ikna tekniklerinden biridir. Propaganda tekniği olarak kullanımı ise hayatta yapılan küçük hataların büyütülerek kitlelere sunulması şeklinde olmaktadır. Bu teknikle çocuğun istenmeyen bir eylemde bulunması veya bir dindarın yapmış olduğu bir hatası kaynak tarafından olumsuz bir mesajla ona fark ettirilir ve diğer his uyandırma teknikleri gibi hedefin psikolojisini istenilen yönde kanalize etmesi sağlanır. Böylece yaptığı hatanın farkına vardırılan kişi onu telafi etmek zorunda bırakılır. Suçluluk hissinin başarısı üç nedenden kaynaklanmaktadır. Öncelikle muhatabın suçunu kendisine fark ettirirken sempatik bir tavır sergilenir ve hedefin üzüntüsü paylaşılır. İkinci olarak hatanın düzeltilmesi gerektiği hissi uyandırılır.
Kaynak
İletişim Ve Propaganda Teknikleri Açısından Dini Gruplar , İletişim Ve Propaganda, Eğitim Yayınevi, Propaganda ve Halkla İlişkiler, Şükrü Macun, Propaganda Nedir, Propaganda Türleri, Bertug Kayhan
