Dinamiti ve daha güçlü başka patlayıcı maddeleri geliştiren İsveçli kimyacı, mühendis ve sanayici olan Alfred Nobel, 21 Ekim 1833’te Stockholm’da, Andriette Ahlsell ile mühendis Immanuel Nobel’in 3. çocuğu olarak, varlıklı bir ailede dünyaya gelir. Yedi kardeşinin, dördü küçük yaşlarda çeşitli nedenlerle yaşama veda eder. Babası iflas edince 1837 yılında önce Finlandiya sonra St. Petersburg’a gider; 1842 yılında tüm aile üyelerini yanına alır. Alfred, Petersburg’da özel öğretmenlerden eğitim görür. İngilizce, Fransızca, Almanca ve Rusça öğrenir.
Orada bir fabrika kuran babası, yazar olma hayalini kuran Alfred’in doğa bilimleri ve teknoloji okumasını ister. Bu arada kimyaya duyduğu özel ilgi nedeniyle 1850 yılında Paris’te bir yıl kimya eğitimi görür. Nobel, 1859 yılında Stockholm’e geri döner.
1863 yılında Stockholm yakınlarında Heleneborg’ta bulunan küçük bir laboratuvarda çok az miktarda nitrogliserin üretmeye başlar; ancak bu laboratuvar birkaç ay sonra büyük bir patlamayla yıkılır. Küçük kardeşi Emil ile birlikte dört kişi bu patlama sonucu ölür. İsveç hükümeti laboratuvarı yeniden kurmasına izin vermez.
Saat yönünde Robert, Alfred, Ludvig ve Emil (bebek olan), 1843
Bu olaylardan sonra Alfred, nitrogliserin üretmenin ve onu güvenli bir şekilde patlayıcıya dönüştürmenin bir yolunu bulur. İlk olarak Nobel’in Patlayan Tozu (Nobel’s Blasting Powder) adı altında sattığı icadını, 1867 yılında eski Yunan’da güç anlamına gelen dýnamis kelimesinden türeterek dynamite olarak yeniden adlandırır. Sanayileşme sebebiyle o dönemde inşaat işleri bir hayli fazla olduğu için bu icat, Alfred’in patentini almasıyla ona büyük paralar kazandırır. 1865 yılında Vinterviken’de (İsveç), sonra Hamburg yakınlarında yeni fabrikalar açmasını sağlar.
Alfred Nobel, Stockholm, Hamburg, Ardeer, Paris, Karlskoga ve San Remo’da laboratuvarlar kurar. Sadece patlayıcı ile kalmayıp, lastik teknolojisini, suni deri gibi sentetik maddeleri de geliştirir. 1873 yılından sonra hemen hemen tümüyle Paris’e yerleşen Nobel, 1890 tarihinde laboratuvarını San Remo’ya taşır.
Alfred Nobel, 1850
Pek çok kimsenin ruhsuz ve gaddar olarak tanımladığı Alfred Nobel’in, bir dahi olduğunu herkes kabul eder. İsveççe, Rusça, Almanca, İngilizce ve Fransızca’yı mükemmel okuyup yazabiliyordu. Toplumu etki altına alabilecek bir gücü olduğu söylesen de, topluluk içine girmekten hiç hoşlanmaz. Kendisini “insanlardan uzak biriyim ama insan sevgisiyle doluyum” diye tanımlar.
Alfred Nobel’in anlaşılması zor biri olduğu aşikar. Nobel’in çevresindekilere “bana kalsa tüm silahları cehenneme yollardım, silahların ait olduğu yer orasıdır” dediği bilinir. Yaşamını kuvvetli bir patlayıcı bulmaya adar, ancak bulacağı maddenin insanları öldürmek için değil, ekonomik kalkınma için kullanılması gerektiğini düşünür. Üstelik Avrupa’da gelişmekte olan barış hareketine derin bir ilgi duyar. Hem tahrip edici bir patlayıcı bulmaya çalışmak hem de barış hareketlerine ilgi duymak…
Sarah Bernhardt
Alfred Nobel hiç evlenmez. İlk aşkı eczanede tanıştığı bir kızdır, ancak tanıştıktan kısa bir süre sonra veremden ölür. Bununla birlikte, uzun süre yas tutmaz, o dönemin popüler oyuncusu Sarah Bernhardt’a aşık olur. Nobel, bu ilişkisi için annesinin kararını öğrenmek ister, ancak annesi seçimini onaylamaz. Bunun üzerine Nobel, Sarah Bernhardt’dan ayrılır.
1874 yılında 41 yaşında olan Alfred, sekreter aramak için gazeteye şöyle bir ilan verir: “Zengin, iyi eğitimli, beyefendi, sekreter ve ev yöneticisi olmak isteyen olgun ve dil bilen bir bayan arıyor.” Başvuruda bulunan Bertha Kinsky’yi işe alır; birkaç yıl süren bir beraberliği olur. Ancak genç kadın, bir süre sonra Avusturya’ya dönüp bir kont ile evlenerek kontes olur. Alfred Nobel, fikirlerine saygı duyduğu Kontes ile arkadaşlığını yıllarca sürdürür. Kontes, savaş karşıtıdır ve Silahları Bırakın adlı bir de kitap yazar. Hatta, barışa ve bilime katkı yapanları ödüllendirmek amacıyla Nobel’i, servetini bağışlamaya ikna ettiği söylenir.
Bertha Kinsky (1905 yılında Nobel Barış Ödülü kazanır)
Yirmi ülkede 90 fabrika kurar. Mucitliğini, başarılı iş insanlığı ile pekiştiren Alfred Nobel, dünya ekonomisinde halen önemli rol oynayan şirketler kurar. İngiltere’de Impericel Chemical Ind, Almanya’da Dynamit Nobel, Fransa’da Societé Centrale de Dynamite, Norveç’te Dyne Industrier ve yaşamının son yıllarında satın aldığı Bofors şirketlerinden bazılarıdır. Dünyanın pek çok patlayıcı fabrikasının hisselerinin ve Bakü bölgesindeki petrol yataklarının sahibi olur.
Alfred Nobel’in vasiyeti ile ilgili kararını, 1888 yılında yayımlanan yanlış bir haber değiştirir. Gazetenin başlığı, “Sayısız insanın ölümüne neden olarak zenginleşen kişi” olarak atılmıştır. Oysa ajanslara gelen haber, Alfred Nobel’in değil, ağabeyi Ludwig Nobel’in ölüm haberidir. Ancak bu yanlış anlama Alfred Nobel’i çok yaralar. Bunun üzerine, servetinin % 94’ünü, Nobel Ödülü dağıtmak amacıyla, vakfa devredilmesini vasiyet eder.
Emil Österman, Portrait of Alfred Nobel
Alfred Nobel, 10 Aralık 1896 tarihinde San Remo’da hayata veda ederken, 1893 yılında yazdığı ve insanlık tarihi açısından çok önemli bir vasiyet bırakır. Bu vasiyette, tüm malvarlığının her sene dünya çapında, insanlığa en büyük faydayı sağlayan insanları ödüllendirmek için bir organizasyonun başlatılması adına kullanılmasını açıklar. Bu vasiyete göre Stockholm Üniversitesi, Şehir Hastanesi ve Karolinska Enstitüsü, mirasının % 5’ini alacaktı.
Nobel’in vasiyeti uyarınca dağıtılmaya başlanan Nobel ödülü, üçü İsveç’te, biri Norveç’te bulunan dört kurum tarafından, her yıl altı (1969 yılına kadar beş) dalda verilmektedir. İlk ödül dağıtımı kurucusunun beşinci ölüm yıl dönümü olan 10 Aralık 1901 tarihinde yapılır. Nobel’in vasiyetnamesi ödüllerin her yıl fizik, kimya, fizyoloji ya da tıp, edebiyat ve barış dallarında bir önceki yıl insanlığa en büyük yararı sağlayanlara verilmesini öngörüyordu. Sonradan eklenen ekonomi ödülü, 1968’de İsveç Merkez Bankası tarafından konulur ve ilk kez 1969 yılında verilmeye başlanır.
Alfred Nobel’in vasiyetine göre, ödül dağıtımına karar veren kurumlar şunlardır: Stockholm’deki İsveç Kraliyet Bilimleri Akademisi (Fizik, Kimya), Karolinska Kraliyet Tıp Cerrahi Enstitüsü (Fizyoloji ya da Tıp), İsveç Akademisi (Edebiyat), Oslo’da bulunan ve üyeleri storting (parlamento) tarafından atanan Norveç Nobel Komitesi (Barış), 1969 yılından itibaren de İsveç Kraliyet Bilimleri Akademisi (Ekonomi) alanındaki ödüllerin gözetimini üstlenmiştir. Ödül bir altın madalya, açıklamalı bir ödül belgesi ve tutarı vakfın gelirine göre belirlenen bir miktar paradan oluşur.
Nobel Ödülü Madalyası (Madalyalar, 24 ayar altınla kaplı 18 ayar yeşil altından yapılmaktadır. Yeşil altın, % 75 altın, % 20 gümüş ve % 5 bakırdan oluşan bir alaşımdır. Madalyanın çapı 66 mm’dir. Ağırlığı 175 gram kalınlık ise 2,4 – 5,2 mm arasında değişmektedir.)
Nobel’de her alanda ödül dağıtılıyor, ama matematik dalında neden verilmiyor sorusu hep sorulur. Elde bir belge yok, ama İsveçli matematikçi Gösta Mittag-Leffler, Alfred Nobel’in, sevgilisi Sofia Hess’in onu ünlü bir matematikçi ile aldatması nedeniyle bu dalda ödül koymadığını söylüyor.
Sofia Hess
Birçok kişiye göre, ki bunların arasında Albert Einstein da vardır, Alfred Nobel, dinamitin icadı sırasında patlamada ölen kardeşinin vicdan azabı yüzünden, tüm servetini insanlığa hizmet edenlerin ödüllendirilmesi amacıyla harcanması için bağışlamıştır. Ancak Nobel, dinamit konusunda başından beri yapılmakta olan eleştirileri hiçbir zaman kabul etmemiştir. Dinamitin endüstride, tarımda kullanıldığını, barışçıl amaçlara hizmet ettiğini savunmuştur. Dünyada barışı garanti altında tutabilecek tek şeyin de kimsenin kullanmaya cesaret edemeyeceği korkunç silahlar olduğuna inanarak, bu bağlamda dünya barışını garanti altına aldığını savunmuştur. Barış için düzenlenen konferanslara canı sıkıldığı için katılmaz, sadece para yardımı yapmakla yetinir. Barış konferansları için çaba harcayan bir dostunun yaptığı konferans çağrısına şöyle cevap verir: “Dünya barışı için benim fabrikalarım, senin fabrikalarından daha yararlıdır. Dünyadaki orduların birbirlerini bir saniyede yok edebilecekleri gün tüm uluslar öylesine dehşete düşeceklerdir ki, bir daha asla ordu kurmaya cesaret edemeyeceklerdir.”
Alfred Nobel
Alfred Nobel, ölümünden sonra tüm servetini Nobel ödülleri için bırakması nedeniyle, deli yakıştırmalarına maruz kalır. Vasiyetin açıklanmasından sonra, İsveç Kral’ı, İsveç Bilimler Akademisi ve tıp ödülü hakkında karar veren Karolinska Enstitüsü bu olaya tepki gösterir. Kral vasiyeti yargı yoluyla bozdurmak için Nobel’in yeğeni Emanuel’i Rusya’dan çağırır. Ancak Emanuel, amcasının vasiyetini beğendiğini söyleyerek Kral’ı dinlemez ve Nobel Ödülleri’nin önünü açar.
Nobel Ödülleri Töreni
Ödül törenini de içine alan 6-12 Aralık haftası her yıl “Nobel Haftası” olarak kutlanır. Ödül töreninin yanı sıra Stockholm ve Oslo’da çeşitli etkinlikler gerçekleştirilir. Bu etkinlikler arasında, Nobel ödülü kazananların dünyanın önde gelen bilim insanlarıyla bir araya geldiği ve dileyenlerin çevrimiçi olarak katılabileceği söyleşiler, kraliyet filarmoni orkestrasının konserleri, Nobel Müzesi ve Nobel Barış Merkezlerinde açılan sergiler ve dünya çapında yapılan daha birçok etkinlik yer alır.
Alfred Nobel ve Nobel ödülleriyle ilgili tüm görselleri bir arada görebileceğiniz tek yer olan Nobel Müzesi, Stockholm Gamla Stan adasında bulunuyor. 18. yüzyıldan kalma bir binada yer alan Nobel Müzesi, Nobel Ödülü sahiplerinin hikayelerini bir araya getiriyor.
2015 yılı Nobel Kimya Ödülü’nü kazanan bilim insanımız Aziz Sancar
Her yıl, 10 Aralık günü Stockholm’de yapılan ödül töreninin ardından 1.300 davetlinin katıldığı Nobel Özel Ziyafeti etkileyici atmosferi ile herkesi büyüleyen unutulmaz bir Nobel geleneğidir. İskandinav mutfağının farklı lezzetlerinin, geceye özel giyinmiş davetlilere adeta bir saray seremonisi içinde sunulduğu bu çok özel ziyafet, kendine özgü pek çok kurala da sahiptir.
Kaynak
Nobel Edebiyat Ödülü’nün Yapısı Ve Dünya Edebiyatındaki İşlevi, Dünyanın Kalbi Nobel Ödülleri İçin Stockholm’de Atıyor, Savaş-Barış ve Alfred Nobel
