Birçoğumuzun Agora filmini izledikten sonra tanıdığı Hypatia’nın, M.S. 370 yılında (net olarak bilinmese de) İskenderiye’de doğduğu tahmin ediliyor. Babası Theon, İskenderiye Üniversitesi’nde matematik hocası ve yöneticidir. Sorgulamayı, araştırmayı seven meraklı biri olan Hypatia, bu ortamda büyür.
İskenderiye, Makedon kralı Büyük İskender tarafından M.Ö. 332 tarihinde kurulan, Yunanlıların, Mısırlıların, Yahudilerin huzur içinde yaşadıkları çağın bilim merkeziydi. Hypatia, babasının rehberliğinde matematik, astronomi, geometri, felsefe, el sanatları, şiir, hitabet sanatı gibi farklı alanlarda kusursuz yetişir. Theon, kızının bedensel gelişimi için, günün belli saatlerinde yüzme, kürek, at binme ve dağa tırmanma gibi spor çalışmaları da yaptırır.
Halkın, Teoteon (Tanrısal Çocuk) adını verdiği baba Theon, pozitif bilimlere ilgi duyan bir Aristocu’ydu. Düşünceleri ve felsefe üzerine kaleme alınmış bir yapıtının olup olmadığı bilinmese de, bu konularda bilgi sahibi olduğu ve dersler verdiği yazılır. Kızına gizemciliği kabul ettirmek ister; ancak belki yeni Platoncu hocaları Proheres ve Plütark nedeniyle, Hypatia Yeni Platonculuğa yönelir. Hypatia’nın İskenderiye Okulu’nda Yeni Platonculuğunu yansıtan felsefesi, yaklaşımı bakımından Atina Okulu’na göre daha araştırmacı ve bilimsel nitelikliydi. Bunun yanında Atina Okulu kadar mistik düşünce eğilimleri taşımaz.
Scott Burdick, Hypatia, 2009
Hypatia, Atina’da eğitimini tamamlayıp (yeterli kanıt olmasa da) İskenderiye’ye döndükten sonra, derin bir saygı, sevgi ve hayranlıkla karşılanır. Özgürce dolaşır, resmi kurumları ziyaret eder, dönemin yetkili ve etkili kişileriyle görüşebilir. Döneminde “Mısırlı bilge kadın” ya da “Mısırlı kadın filozof” unvanı ile bilinir. Güzelliği, erdemi, bilgisinin genişliği, kültürü, kibarlığı, söylevlerindeki üstünlüğü, Hypatia’yı hemen ön plana çıkarır. Onu dinlemeye gelenlerin sayısı gün geçtikçe artar; günün modasına göre döşettiği evi bir kültür merkezi haline gelir.
Bu tarihlerde İskenderiye’de felsefe öğrenimi yok gibiydi ya da bu öğrenim dikkati çekmeyecek kadar belirsiz ve önemsizdi. Hypatia’nın gelmesiyle bu öğrenim birden canlanır. Yeni Eflatuncu (Platoncu) felsefe okulunun yöneticisi olur. Hypatia sayesinde çok sayıda öğrenci okula gelir. Sonradan Ptolemais Piskoposu olan filozof Kyreneli Synesios’da onun öğrencileri arasındadır. Synesios’un Hypatia’ya yazdığı çok sayıdaki mektup günümüze kadar ulaşmıştır. Tarihçi Sokrates Skolastikus’a (ünlü filozof Sokrates değil) göre onun sınıfı, evi öğrencilerle, çağın bilgin ve düşünürleriyle dolup taşar; birçok ülkeden akın akın öğrenci sırf onun derslerini dinleyebilmek için İskenderiye’ye gelirdi. Öğrencileri arasında, Kyreneli Synesius’un yanında, ileride İskenderiye valisi olacak Orestes’de bulunur. Herkesin ilgi odağı haline gelen bu güzel kadına aşık olan birçok kişi olsa da, o “Ben gerçekle evliyim” diyerek kendisine yapılan tüm teklifleri geri çevirir.
Alfred Seifert, Hypatia, 1901
Hypatia, bilimsel bakımdan ne kadar güçlü ise, çevresinin ona karşı olan tutumu yönündende o kadar şanssızdır; çünkü Hypatia, o dönemdeki Hristiyanların gözünde putperestlikle özdeşleştirilen öğrenim ve bilimi simgeler. Aslında Hypatia’nın putperestlikle bir ilişkisi yoktur. Olay, İskenderiye kentindeki Hristiyanlarla, Hristiyan olmayanlar arasındaki dinsel bir tartışmadan kaynaklanır. İşin içine Hypatia’nın aleyhine kötüleyici propaganda eklenince toplumsal gerginlik giderek artar; Hypatia’nın okulu Hristiyanların odak noktası haline gelir.
Nagui Achamallah, Hypatia of Alexandria, 2019
İskenderiye Başpapazı Saint Cyrille, bir gün Hypatia’nın evinin önünden geçerken, derslerini ve konuşmalarını dinlemek için gelenlerin gösterdikleri heyecan, telaş ve ilgiyi görünce kıskanır. Kendisi kilise konuşmalarında bu kadar dinleyici bulamaz. Kentin putperest valisi valisi Orestes ile Hypatia’nın yakın ilişkisi içinde olması, onu artık hedef haline getirir. Nitrialı keşişlerle, başpapaz Cyrille, vali Orestes ile yakınlığını öne sürerek, kilisede verdiği söylevlerle halkı galeyana getirir ve Hypatia aleyhine kışkırtır. Fanatik bu kitle, sokaklarda büyük bir kalabalık oluşturur, durdurulması olanaksız hale gelir. Okulundan çıkıp, faytonuna binerek evine dönmekte olan Hypatia, 415 yılının dinsel bir bayram günü, kilisede kışkırtılmış olan bu kitlenin hücumuna uğrar. Önce hırpalanarak arabadan indirilir. Arabanın arkasına bağlayarak sokaklarda sürüklenir, elbiseleri parçaladıktan sonra, çırılçıplak yaralar içinde Imperial adı verilen kiliseye getirilir. Orada taş, sopa ne varsa hepsini Hypatia’nın üzerine atarlar. Saldırganlardan cesedi bile kurtarılamaz, zira tüm uzuvlarını parçalarlar. Büyük bir işkence ve eziyetle derisini midye kabuklarıyla çıkarıp, parçalanmış olan ölüsünü sokaklarda sürüklerler, sonra her parçasını ayrı ayrı toplayarak yakarlar.
Başpapaz Cyrille şehirdeki otoritesini kullanarak daha önce de Yahudileri kovdurmuş, mallarını yağma ettirmiş, sinagoglarını yıktırarak kapattırmış; Ammonius Sakkas’ı (Neoplatonik okulun kurucusu) ölüm cezasına çarptırarak türlü işkenceler yaptırmıştır. Hypatia’nın öldürülmesinden sonra olayların sonu gelmez, pek çok araştırmacının İskenderiye’den ayrılması üzerine ilk çağın büyük bilim merkezi artık değerini kaybetmeye başlar. Hypatia’nın okulu yağmalanır, tahrip edilir. Ünlü İskenderiye Kütüphanesi tarihinde ilk büyük tahribini görerek yakılır, yıkılır. Ünlü matematikçi Godfrey Harold Hardy’nin söylediği gibi, Greek okulu Hypatia’nın öldürülmesiyle sona erer. Hypatia’ya kadar yüzlerce bilim adamı yetiştiren İskenderiye Okulu’nun kapatılması ve bilim adamlarının bu şekilde yok edilmesi, insanlık ve uygarlık için kapatılamayacak bir zaman kaybına yol açar. Hypatia ile birlikte matematik de ölmüştü İskenderiye’de. Fransız Leconte de Lisle’ın bir şiiri onun anısını yüzyıllar sonrasında adeta kutsar:
“Aşağılık Galileli yıktı, lanetledi seni;
Ama düşüşünle daha da büyüdün! Ya şimdi, heyhat!
Platon’un ruhu, Afrodit’in bedeni
Ebediyyen Hellas’ın güzel gözlerine çekildi.”
M.Ö. 300 yıllarında kurulan ve Helenistik çağın en önde gelen öğrenim merkezi olan ve bünyesinde İskenderiye Kütüphanesi’ni de bulunduran İskenderiye Okulu’nda görev almış öğretmenler arasında Pergeli Apollonius, Euclides (Öklid), Heron adlı matematikçiler, Erasistratus, Eudemus ve Herophilus gibi hekimler, matematikçi, fizikçi Archimedes, büyük astronom Hipparchus, coğrafyacı ve matematikçi Eratosthenes ile büyük astronom Hipparchus da vardı.
Julius Kronberg, Hypatia, 1889
Hypatia, Euclid, Ptolemy’nin çalışmaları üzerine yoğunlaşır; felsefe, din literatürü ve dönemin matematik bilginlerinin ilgilendiği bir alan olan gizemcilik konularına ilgi duyar; felsefe, matematik, gökbilim dersleri verir. M.S. 5. ya da 6. yüzyılda yaşamış Yunan gramercisi Hesychius of Alexandria’nın rivayetine göre, İskenderiyeli Diophantus’un Arithmetica’sı, Pergeli Apollonios’un Konikleri ve Ptolemaios’un Matematik Kanon’u üzerine yorumlar kaleme alır ve kitaplar yazar. Fakat onun bu yapıtları ve ders notları fanatik gruplar tarafından yakılır, maalesef günümüze ulaşmaz. Yapıtlarının başlıkları ve usturlap (astronomi ölçümlerinde kullanılan ölçüm cihazı) yapımı konusunda ona danışan Kyreneli Synesios’un mektupları, Hypatia’nın özellikle astronomi ve matematikle ilgilendiğini gösterir. Sonraki yıllarda Hypatia’nın yaşam öyküsü tiyatro eseri ya da roman haline getirilip, birçok kez sahneye aktarılır. Hypatia ile ilgili olarak günümüze dek ulaşan tek eser, öğrencisi Kyreneli Synesios’un yazdığı mektuplardır. Bu mektuplarda Synesios, ona duyduğu hayranlığı ve bilimsel çalışmalarına duyduğu saygıyı bildirir.
Raffaello Sanzio, School Of Athens (Atina Okulu), 1509 (Raffaello’nun eski Yunan filozoflarını tasvir ettiği Atina Okulu freskinden alınan detayda Hypatia. Freskte yer alanların hepsi geometri, felsefe, astronomi, matematik dallarında çalışmış büyük bilim adamları ve felsefecilerdir.)
Kaynak
Matematiğin Öyküsü ve Serüveni – Dünya Matematik Tarihi Ansiklopedisi, Matematik ve Oyun – Ali Nesin, Zamanın Çok Ötesinde Bir Kadın: Hypatia, Antik Yunan’ın Sıradışı Kadınları: Filozoflar, İskenderiyeli Hypatia – Maria Dzielska
