Patent, sınırlı bir süre ve yer için, model sahibine, üçüncü kişiler tarafından buluşun izinsiz olarak üretilmesini, satılmasını, kullanılmasını veya ithal edilmesini engelleme amacıyla tanınan tekel haklara denir.
Patent sözcüğü, açık olmak anlamına gelen Latince patare fiilinden gelmekte ve açık, mühür ile kapatılmamış mektup anlamında kullanılmaktadır. Bu sözcük, ilk olarak İngiltere’de letters patent, bir başka deyişle açık, mühürle kapatılmamış mektup, berat şeklinde kullanılmış, zamanla bu tür açık mektuplar sıklıkla patentler için verilmeye başlandığından, bir buluş üzerindeki mutlak hakkı saptayan ve kanıtlayan resmi belge anlamında kullanılmaya başlanmıştır.
Patent kavramı, Türkçe’de ilk olarak 1879 tarihli İhtira Beratı Kanunu’nda berat olarak kullanılmıştır. Türk Dil Kurumu Sözlüğü’ne göre, ihtira sözcüğü yeni bir şey bulma, türetme anlamındayken, berat sözcüğü bir buluştan, bir haktan yararlanmak için devletçe verilen belge anlamına gelir. İhtira beratı (patent) ise, bilinen araç, gereçlerle ve yaratıcı güçle yeni bir şey bulana, bulduğu şeyden bir süre yalnız kendisinin yararlanması için devletçe verilen belgeyi ifade etmektedir.
Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü’nün tanımına göre patent, bir devlet dairesince veya birden çok ülke adına hareket eden bölgesel ofis tarafından talep üzerine verilen, bir buluşu tanımlayan ve patentli buluşun sadece patent belgesi sahibinin yetkisiyle işletebilmesine imkan tanıyan yasal bir durum yaratan bir belgedir.
Vecihi Hürkuş’un S.K.X 1930 Model Su Kızağı İhtira Beratı
Patent hakkı, buluş sahibine patente konu olan buluş üzerinde kullanma ve men etme yetkisi sağlar. Patentin sağladığı olumlu yetki olan kullanma yetkisi, patent konusu olan buluşun patent sahibinin kendisi veya belirleyeceği kişilerce kullanılmasıdır. Buna karşılık patentin sağladığı olumsuz yetki olan men etme yetkisi, patent sahibinin izni olmadan başkalarının patent konusu buluşu üretmesini, kullanmasını veya satmasını belirli bir süre boyunca engelleme hakkı vermektedir.
Patent isteme hakkı, buluşu yapana veya onun haleflerine ait olup, başkalarına devri mümkündür. Buluş birden çok kişi tarafından birlikte gerçekleştirilmişse, patent isteme hakkı (taraflar başka türlü kararlaştırmamışsa) bunlara müştereken ait olur. Aynı buluş, birbirinden bağımsız birden çok kişi tarafından aynı zamanda gerçekleştirilmişse, patent isteme hakkı daha önce başvuru yapana veya diğerine göre rüçhan hakkı olana aittir. Patent almak için ilk başvuran kişi, aksi sabit oluncaya kadar patent isteme hakkının sahibidir.
Patentlenebilirlik kriterleri şunlardır:
- Yenilik: Buluşun dünya çapında daha önce var olmaması, yani tekniğin bilinen durumuna dahil olmaması gerekir. Tekniğin bilinen durumu ile patent başvurusunun yapıldığı tarihten önce buluş konusunda dünyanın herhangi bir yerinde yazılı veya sözlü tanıtım, kullanım vb. yolla açıklanan her türlü bilgi vurgulanır.
- Buluş Basamağı: Buluşun, ilgili olduğu teknik alanda uzman bir kişi tarafından, tekniğin bilinen durumundan açık bir şekilde çıkarılamayacak nitelikte olması gerekir.
- Sanayiye Uygulanabilirlik: Buluşun tarım dahil sanayinin herhangi bir dalında üretilebilir, uygulanabilir veya kullanılabilir nitelikte olması gerekir.
1896’da James C. Boyle’nin patent aldığı selamlama cihazı
Buluş niteliğinde olmadığı için patent verilemeyecek konular şunlardır:
- Keşifler, bilimsel teoriler, matematiksel yöntemler: Bölme işlemi için kısa bir yol buluş değildir. Ancak, bu metoda göre çalışan bir hesap makinası buluş olabilir.
- Zihni faaliyetler, iş faaliyetleri veya oyunlara ilişkin plan, kural ve yöntemler: Dil öğrenme yöntemi, bulmaca çözme yöntemi, bir oyun veya ticari bir işletmeyi organize etmek için planlar buluş değildir. Ancak, dil öğretmek, bulmaca çözmek, bir planı uygulamak veya oyun oynamak için yeni bir cihaz buluş olabilir.
- Bilgisayar programları: Zihni faaliyetler, iş faaliyetleri veya oyunlara ilişkin plan, kural ve yöntemleri gerçekleştiren bilgisayar programları, kaynak ve nesne kodları, teknik karakter olarak kabul edilmediklerinden buluş olarak değerlendirilmemektedir. Ancak, teknik bir problemi çözen yöntemi gerçekleştiren bilgisayar programı veya bilgisayar programını içeren cihaz patent ile korunabilmektedir.
- Estetik niteliği bulunan mahsuller, edebiyat ve sanat eserleri ile bilim eserleri: Romanlar, tablolar, heykeller buluş değildir.
- Bilginin sunumu
Nikola Tesla’nın Elektrik Devresi Denetleyicisi Patent Çizimi
Buluş niteliğinde olmalarına rağmen patentle korunamayacak buluşlar ise şunlardır:
- Konusu kamu düzenine veya genel ahlaka aykırı olan buluşlar
- Mikrobiyolojik işlemler veya bu işlemler sonucu elde edilen ürünler hariç olmak üzere, bitki çeşitleri veya hayvan ırkları ile bitki veya hayvan üretimine yönelik biyolojik işlemler
- İnsan veya hayvan vücuduna uygulanacak teşhis yöntemleri ile cerrahi yöntemler dahil, tüm tedavi yöntemleri
- Oluşumunun ve gelişiminin çeşitli aşamalarında insan bedeni ve bir gen dizisi veya kısmi gen dizisi de dahil olmak üzere, insan bedeninin öğelerinden birinin sadece keşfi
- İnsan klonlama işlemleri, insan eşey hattının genetik kimliğini değiştirme işlemleri, insan embriyosunun sınai ya da ticari amaçlarla kullanılması, insan ya da hayvanlara önemli bir tıbbi fayda sağlamaksızın hayvanlara acı çektirebilecek genetik kimlik değiştirme işlemleri ve bu işlemler sonucu elde edilen hayvanlar
Harley Davidson Motosiklet Patent, 1928
Yeni buluşları korumak için verilen bir başka belge türü de Faydalı Model Belgesi’dir. Faydalı Model Belgesi ile patent arasında, belgelendirme, inceleme ve değerlendirme şekli bakımından fark vardır. Faydalı Model Belgesi için buluş basamağı aranmaz. Faydalı Model Belgesi verilerek sağlanan koruma, patente göre daha kısa sürelidir. Buluşa patent ya da Faydalı Model Belgesi verilmesi ile ilgili tercihi buluş sahibi yapmaktadır. Araştırma ve inceleme işlemlerinin olmaması nedeniyle, patent verilmesine oranla Faydalı Model Belgesi’nin verilmesi, hem zaman hem de masraf açısından daha elverişlidir.
Patent ile korunabilen, fakat Faydalı Model Belgesi ile korunamayan buluşlar ise şöyle sıralanabilir:
- Kimyasal ve biyolojik maddeler, usuller ve bu usuller sonucu elde edilen buluşlar (Yeni bir plastik bileşeni ve onun üretim usulü)
- Eczacılıkla ilgili maddeler, usuller ve bu usuller sonucu elde edilen buluşlar (Yeni bir antihistaminik ve onun üretim usulü)
- Biyoteknolojik buluşlar (Rekombinant DNA teknolojisi ile elde edilen ürünler ve üretim usulleri)
- Usuller ve bu usuller sonucu elde edilen ürünlere ilişkin buluşlar (Bir sac şekillendirme yöntemi, elektroliz ile su ısıtma yöntemi)
Patent, insan zihninin ürünlerinden olan ve insanın teknik terimlerle açıklanan yaratıcı fikri olarak da ifade edilebilecek buluşların korunma yoludur. Bir başka deyişle patent, buluş sahibinin yaratıcı düşüncesinin belirli bir zaman dilimi içinde yasal hükümler çerçevesinde koruma altına alındığını gösteren bir belge şeklinde tanımlanabilir. Patent kavramı, önceleri sadece buluşu belgeleyen bir unsur olarak görülmüş, sonraları hem buluş üzerindeki inhisarı kullanma yetkisi sağlayan mutlak hakkı, hem de bu hakkı kanıtlayan belgeyi ifade eden bugünkü anlamıyla kullanılmaya başlanmıştır.
Edison’un patenti, 1882
Patentler, ürün ve usul patenti, ek patent, gizli patent olmak üzere üç türe ayrılır:
- Ürün Patenti: Buluş, bir ürün halinde somutlaşmıştır.
- Usul Patenti: Bir ürün ve bazen yan ürünler de oluşturan veya ürün niteliği taşımayan sonuçlar meydana getiren teknik ve sıralı olguların düzeni ve bu düzende kullanılan maddeleri belirleyip içeren bir çözümdür. Usul patentleri, üretim usulü ve sonuç usulü şeklinde iki gruba ayrılır. Üretim usulünde usul uygulanarak patentli veya patentsiz bir ürün elde edilir. Sonuç usulünde ise, bilim alanında, çoğu kez de fizik ve kimyada, kullanılacak etkiler doğuran bir sonuç elde edilir.
- Ek Patent: KHK’nın 121. maddesine göre, asıl patentin veya patent başvurusunun konusu ile bütünlük içinde bulunan ve onu mükemmelleştiren veya geliştiren patentlerdir. 551 Sayılı KHK’da aksi öngörülmüş olmadıkça, ek patent asıl patentin tamamlayıcı bir parçasıdır. Ek patentin süresi, asıl patentin süresi kadardır. Ek patent başvurusu yapma hakkı, patent başvurusunda bulunan kişiye ve patent sahibine aittir. Ek buluşlarda yenilik şartı aranmaz.
- Gizli Patent: Milli savunma gereksinimleri ve menfaati dolayısıyla, belli süre için gizlenen buluşlarla ilgili olan ve gizli tutulan bir patent siciline kaydolunan patenttir. KHK’nın 125. maddesi ve devamında düzenlenmiştir. Bu patent, başvuru aşamasından itibaren gizli işlemlere tabi tutulur. Gizlilik kararı Türk Patent Enstitüsü tarafından, Milli Savunma Bakanlığı ile işbirliği içinde verilir. Gizlilik, patentin gizli patent siciline tescilinden itibaren 1 yıl için tanınır ve yıllık olarak uzatılır. Gizli patentler için patent ücreti ödenmez.
Patent için tüm sınai haklara ilişkin başvuru merkezi Türk Patent Enstitüsü’dür. Patent hakkı, patentin verildiğine ilişkin TPE açıklamasının Patent Bülteni’nde yayınlanmasıyla oluşur. Patentin verilişinin yayınlanmasından önce patent yoktur, sadece sahibinin patent başvurusu üzerindeki hakkı ve buluş üzerinde buluş hakkı vardır.
Ülkemizde patentlerin korunmasına ilişkin kanun, 27 Haziran 1995 tarihinde yürürlüğe konulur ve 1879’dan 1995’e kadar yürürlükte kalan İhtira Beraatı Hakkındaki Kanun yürürlükten kaldırılır.
Tüm dünya ülkelerinde geçerli bir dünya patenti ve dünya patent sistemi kurulamamıştır. Ancak Patent İşbirliği Anlaşması, dünya çapında 100’ü aşkın ülkede, basitleştirilmiş patent başvuru sistemi getirmiştir. Bu sistem, başvuru sahiplerine çoklu ulusal başvuru veya bölgesel başvuru yerine, birçok ülkeyi kapsayacak şekilde uluslararası başvuru yapma olanağı sağlar.
Kaynak
Türk Patent ve Marka Kurumu – Patent/Faydalı Model Kılavuzu, Bir Yenilik Göstergesi Olarak Patent ve Türkiye Patent Performansı
